Oothan Wale Baloch...

ਕਹਾਣੀ: ਊਠਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਬਲੋਚ

ਊਠਾਂ ਵਾਲੇ ਬਲੋਚ
(ਕਹਾਣੀ)

-"ਉਏ ਆ ਬਈ ਤਾਇਆ-ਕੀ ਹਾਲ ਚਾਲ ਐ?" ਖ਼ਰੀਦਾ ਫ਼ਰੋਖ਼ਤੀ ਕਰਦੇ ਸੁਰਜੀਤ ਨੂੰ "ਟੁੰਡਾ ਤਾਇਆ" ਕੈਸ਼ ਐਂਡ ਕੈਰੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਹੀ ਮਿਲ ਪਿਆ।
-"ਜਮਾਂ ਲੋਹੇ ਅਰਗੇ ਐਂ ਭਤੀਜ-ਤੂੰ ਸੁਣਾ ਬਾਲ ਬੱਚੇ ਰਾਜੀ ਐ?" ਤਾਏ ਨੇ ਸੁਰਜੀਤ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਜੱਫ਼ੀ 'ਚ ਲੈ ਕੇ ਜੋਰ ਦੀ ਘੁੱਟਿਆ।
-"ਬਾਬੇ ਦੀ ਫੁੱਲ ਕਿਰਪਾ ਐ ਤਾਇਆ-ਕਾਟੋ ਫੁੱਲਾਂ 'ਤੇ ਖੇਡਦੀ ਐ।"
-"ਦੇਹ ਗੱਲ ਤੇਰੇ ਬਾਪੂ ਬੇਬੇ ਦੀ?"
-"ਐਸ਼ਾਂ ਕਰਦੇ ਐ ਤਾਇਆ-ਤੂੰ ਸੁਣਾ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਕਦੋਂ ਆਇਐਂ?"
-"ਕੱਲ੍ਹ ਈ ਆਇਐਂ।"
-"ਆ ਤਾਇਆ ਘਰੇ ਚੱਲੀਏ-ਬੀਅਰ ਸ਼ੀਅਰ ਮਾਰਾਂਗੇ ਬੈਠ ਕੇ।" ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਕਾਰ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਰੱਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
-"ਨਹੀਂ ਅਜੇ ਟੈਮ ਨ੍ਹੀ ਹੋਇਆ।" ਤਾਏ ਨੇ ਘੜੀ ਦੇਖ ਕੇ ਆਖਿਆ।
ਤਾਇਆ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਮੇਂ ਦਾ ਬੜਾ ਪਾਬੰਦ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਜੰਗ ਵੇਲੇ ਤਾਏ ਦੇ ਹੱਥ ਕੋਲ ਇਕ ਹੈਂਡ-ਗਰਨੇਡ ਫ਼ਟ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਤਾਏ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਉੱਡ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਤਾਏ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਗੁੱਟ ਕੋਲੋਂ ਕੱਟਣਾ ਪਿਆ। ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਨਕਾਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਤਾਇਆ ਵਕਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜੁਆਕ ਉਸ ਨੂੰ "ਟੁੰਡਾ ਤਾਇਆ" ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਪਰ ਉਹ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਬੱਸ! ਹੱਸ ਕੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਆਖਦਾ, "ਉਏ ਮੱਲੋ! ਆਹ ਮੈਡਲ ਐਸੇ ਟੁੰਡ ਦਾ ਈ ਦੁਆਇਆ ਵਿਐ! ਇਹ ਕਿਤੇ ਮਾੜੇ ਮੋਟੇ ਨੂੰ ਮਿਲਦੈ?" ਤਾਇਆ ਬਾਂਹ ਦਾ ਟੁੰਡ ਦੁਨਾਲੀ ਬੰਦੂਕ ਵਾਂਗ ਜੁਆਕਾਂ ਵੱਲ "ਸਿੰਨ੍ਹ" ਕੇ ਆਖਦਾ। ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਮੈਡਲ ਨੂੰ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜੇਬ ਵਿਚ ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਤਾਏ ਦਾ ਨਾਂ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਬੜਾ ਹੀ ਹੱਸਮੁੱਖ! ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ 'ਚੋਂ ਛੇ ਜਮਾਤਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਇਆ ਹੱਡ ਦਾ ਬੜਾ ਚੀੜ੍ਹਾ, ਸਿਦਕੀ ਅਤੇ ਸਿਰੜੀ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਪੈਨਸ਼ਨ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਇਆ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿਰ ਉਖੜਿਆ-ਉਖੜਿਆ ਜਿਹਾ ਰਿਹਾ। ਫ਼ੌਜੀ ਬੰਦਾ ਵਿਹਲਾ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਛਾਂਟਿਆਂ ਹੇਠ ਵਗੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਆਹਰ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ। ਜ਼ਮੀਨ ਘਰ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤ ਏਕੜ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਤਾਏ ਨੇ ਰਕਮ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ।
ਵਿਆਹ ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਤਾਏ ਦੀ ਮਾਂ ਚਿੰਤੀ ਪੁੱਤ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇਖਣ ਦਾ ਚਾਅ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਤੁਰ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਦਾ ਹੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਭੈਣ ਨਾ ਭਾਈ। ਇੱਕਲਾ-ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਸੀ ਤਾਇਆ ਟੁੰਡਾ! ਜਦ ਕਦੇ ਤਾਇਆ ਪਿੰਡ ਛੁੱਟੀ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਨਾ ਲੱਗਦਾ। ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ ਘਰ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਣ ਆਉਂਦਾ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤਾਇਆ ਸੱਥ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠਦਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਅਚਨਚੇਤ ਪੁੱਛ ਲੈਂਦਾ, "ਫ਼ੌਜੀਆ ਬਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਬਾਰੇ ਤੇਰਾ ਕੀ ਖਿਆਲ ਐ?" ਤਾਂ ਤਾਇਆ ਠੋਕ ਕੇ ਉੱਤਰ ਮੋੜਦਾ, "ਇਹ ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਦਾ ਰੋਗ ਨ੍ਹੀ ਬਾਈ! ਦੁਸ਼ਮਣ ਚਾਹੇ ਹਜਾਰ ਮੂਹਰੇ ਹੋਵੇ-ਉਹਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਲਾਂਗੇ-ਪਰ ਤੀਮੀ ਸਾਂਮ੍ਹਣੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਐ-ਐਨੇ ਬਾਧੂ ਕਿਉਂ ਫੇ ਘੁਲਾੜ੍ਹੇ 'ਚ ਹੱਥ ਦੇਈਏ? ਨਾਲੇ 'ਕੱਲੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਤਾਂ ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਮੋਗੇ ਦੀਆਂ ਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਐਂ-ਕੋਈ ਫਿਕਰ ਨਾ ਫਾਕਾ-ਆਥਣ ਨੂੰ ਪੇਗ ਸ਼ੇਗ ਲਾਈਦੈ-ਰੋਟੀ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਖਾ ਆਈਦੀ ਐ-ਬੱਸ ਸਤਿਨਾਮ ਵਾਹਿਗੁਰੂ---!"
ਸੱਥ 'ਚ ਬੈਠੀ ਮੁਡੀਹਰ ਹੱਸ ਛੱਡਦੀ।
ਤਾਇਆ ਆਪਣੀ ਛੁੱਟੀ ਦੇ ਦਿਨ "ਤੋੜ" ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਮੁਡੀਹਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬੱਧੀ ਹੱਸਦੀ ਰਹਿੰਦੀ।
ਖ਼ੈਰ! ਤਾਏ ਨੇ ਹੱਥ ਪੱਲਾ ਹਿਲਾਉਣ ਦੀ ਖਾਤਰ ਇਕ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਗੰਨਮੈਨ ਲੱਗਣ ਵਾਸਤੇ ਮੈਨੇਜਰ ਪਿੱਛੇ ਅਣਗਿਣਤ ਗੇੜੇ ਮਾਰੇ। ਪਰ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਨਾ ਬਣਿਆ। ਫਿਰ ਕੀਟ-ਨਾਸ਼ਕ ਦੁਆਈਆਂ ਵੇਚਣ ਦਾ ਕੰਮ ਆਰੰਭਿਆ। ਪਰ ਘਾਟਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੀਮਿੰਟ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਦੀ ਬਲੈਕ ਕਰਨ ਬਦਲੇ ਪੁਲਸ ਤੋਂ ਕੁੱਟ ਖਾਧੀ।
ਤਾਏ ਦਾ ਮਨ ਉਚਾਟ ਹੋ ਗਿਆ।
ਅਖੀਰ ਕੌਸ਼ਲ ਏਜੰਟ ਨਾਲ ਗਿੱਟ-ਮਿੱਟ ਕਰ ਕੇ ਅਤੇ ਡੇੜ੍ਹ ਲੱਖ ਰੁਪਏ "ਮੱਥਾ ਟੇਕ" ਕੇ ਤਾਇਆ ਜਰਮਨ ਆ ਗਿਆ। ਜਰਮਨ ਵਿਚ ਪੁਲੀਟੀਕਲ-ਸਟੇਅ ਦਾ ਕੇਸ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਇਆ ਆਸਟਰੀਆ ਆ ਕੇ ਟਿਕ ਗਿਆ। ਭਲੇ ਮੌਕੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਵਰਕ-ਪ੍ਰਮਟ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਤਾਏ ਨੇ ਇਕ ਮੇਮ ਦੇ ਗਾਰਡਨ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਹੱਥੋਂ ਆਝਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਤਾਏ ਨੇ ਮੇਮ ਦੇ ਉਸ ਗਾਰਡਨ ਵਿਚ ਬੜੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
ਉਮਰ ਦੇ ਪੈਂਹਟ ਸਾਲ ਅਤੇ ਸਰਵਿਸ ਦੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਤਾਏ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਹੋ ਗਈ। ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਉਸ ਦੀ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨਾਲ ਤਾਇਆ ਬੜੀ ਠਾਠ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਲ ਵਿਚ ਉਹ ਦੋ ਵਾਰ ਇੰਡੀਆ ਗੇੜਾ ਮਾਰਦਾ। ਪਰ ਚਾਰ ਕੁ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੁੜ ਆਉਂਦਾ। ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਇੰਡੀਆ ਜਾ ਕੇ ਦਿਲ ਲੱਗਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਸਟਰੀਆ ਵਿਚ!
ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆਉਂਦੀ। ਤਾਇਆ ਉਡਿਆ ਫਿਰਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਪੱਬ ਥੱਲੇ ਨਾ ਲੱਗਦੇ। ਪਰ ਚਿੱਠੀ ਕਿਸ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ? ਤਾਇਆ ਪੁੱਛੇ ਤੋਂ ਵੀ ਨਾ ਦੱਸਦਾ। ਹੱਸ ਕੇ ਟਾਲ ਜਾਂਦਾ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਪੀ ਕੇ ਤਾਇਆ ਚਿੱਠੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਅੱਡੀ 'ਤੇ ਘੁਕ ਕੇ ਗਾਉਂਦਾ, "ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਵਿਚੋਂ ਮਹਿਕ ਸੱਜਣ ਦੀ ਆਵੇ---!" ਤੇ ਫੇਰ ਬੱਕਰਾ ਬੁਲਾਉਂਦਾ। ਗੁਆਂਢੀ ਸਮਝ ਜਾਂਦੇ ਕਿ ਅੱਜ ਤਾਏ ਨੂੰ "ਕਿਸੇ" ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਸੀ। ਪਰ ਤਾਏ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਮਨਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਤਾਇਆ ਧੀ-ਭੈਣ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਸਾਂਝੀ ਸੀ, ਦਰਵੇਸ਼ ਰੂਹ ਸੀ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਲਾ ਸੋਚਣ ਵਾਲਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਸੋਚਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿ਼ਟਕਾਰਦਾ।
ਟਾਈਮ ਪਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਤਾਏ ਨੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਅਖ਼ਬਾਰ-ਰਸਾਲੇ ਲੁਆ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਜਿਹਨਾਂ ਆਸਰੇ ਉਹ ਦਿਨ ਤੋੜਦਾ। 'ਕੱਲਾ-'ਕੱਲਾ ਅਖ਼ਬਾਰ-ਰਸਾਲਾ ਤਾਇਆ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਬਹਿਸ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਬਹਿਸ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਖਹਿਬੜ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਬਹਿਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਝਗੜੇ, ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਦਾਰੀਆਂ, ਦਾਜ ਪ੍ਰਥਾ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਮਨਿਸਟਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਘਪਲੇ ਹੁੰਦੇ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਤਾਇਆ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗੇ ਧਰ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਖ਼ੂਬ ਛਿੱਲ ਲਾਹੁੰਦਾ। ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਖਪਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਖ਼ੂਬ ਨਿੰਦਦਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਨਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਸਦਾ।
ਅੱਜ ਤਾਇਆ ਸੁਰਜੀਤ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਅਚਾਨਕ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਤਾਏ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਸੁਰਜੀਤ ਨੂੰ ਰੱਬ ਮਿਲਣ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਹਾਬੜਿਆ ਪਿਆ ਸੀ ਸੁਰਜੀਤ ਤਾਏ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਨੂੰ!
-"ਹਾਅ ਕਦੋਂ ਲੈ ਲਈ?" ਤਾਏ ਨੇ ਸੁਰਜੀਤ ਦੀ ਮਰਸਡੀਜ਼ ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਤਾਇਆ ਤੇਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਈ ਐ।"
-"ਹਲਾ! ਕਾਰ ਕਾਹਦੀ ਐ-ਸਾਲਾ ਨਿਰਾ ਟੈਂਕ ਈ ਐ!" ਤਾਏ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
-"ਤਾਇਆ ਪਹਿਲੀ ਗੱਡੀ ਥੋੜੀ ਜੀ ਤੰਗ ਕਰਨ ਲੱਗਪੀ ਸੀ-ਬੱਸ ਇਉਂ ਸੋਚਲੈ ਬਈ ਹੂਲਾ ਫੱਕਣਾਂ ਈ ਪਿਆ।"
-"ਆਹੋ! ਮਸੰਨਰੀ ਦਾ ਕੀ ਐ? ਇਹ ਤਾਂ ਸਹੁਰੀਆਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਈ ਸੋਹਣੀਆਂ ਲੱਗਦੀਐਂ-ਲੈ ਫੇਤਾਂ ਪਾਲਟੀ ਹੋਗੀ ਭਤੀਜ!" ਤਾਇਆ ਥਾਪੀਆਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।
-"ਤਾਇਆ ਆਪਾਂ ਭੱਜੇ ਐਂ? ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਲਿਆ ਦਿਆਂਗੇ ਨ੍ਹੇਰੀ!" ਸੁਰਜੀਤ ਅਤੇ ਤਾਇਆ ਘਰੇ ਆ ਗਏ।
-"ਸਾਸਰੀਕਾਲ ਤਾਇਆ ਜੀ!" ਸੁਰਜੀਤ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਸੁਆਗਤ ਕੀਤਾ।
-"ਸੌਸਰੀਕਾਲ ਭਾਈ ਪ੍ਰੀਤੋ!" ਤਾਏ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਪਲੋਸਿਆ।
-"ਹੋਰ ਸਭ ਠੀਕ ਐ ਭਾਈ ਪ੍ਰੀਤੋ?"
-"ਹਾਂ ਤਾਇਆ ਜੀ।"
-"ਆਪਣਾ ਬਦਮਾਸ਼ ਕਿੱਥੇ ਐ?" ਤਾਏ ਨੇ ਸੁਰਜੀਤ ਦੇ ਲੜਕੇ ਸੁਮੀਤ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਸੁੱਤਾ ਪਿਐ।" ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਤਾਇਆ ਬੀਅਰ ਮਾਰੇਂਗਾ ਜਾਂ ਪੱਕੀ?" ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਕਿਚਨ ਵਿਚੋਂ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਭਤੀਜ ਬ੍ਹੀਰ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਪੀਣ ਐਂ? ਬਾਸੀਆਂ ਆਈ ਜਾਣਗੀਆਂ ਤੇ ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਟੌਲੈਟ ਭੱਜਿਆ ਫਿਰੂੰ-ਤੂੰ ਮੱਛਰ ਮਾਰਕਾ ਕੱਢ!" ਤਾਏ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ। ਤਾਇਆ ਸੁਰਜੀਤ ਨੂੰ ਕਦੇ ਓਪਰਾ ਲੱਗਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੁਰਜੀਤ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਉਸ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੀ ਸਮਝਦੇ। ਜੇ ਕਦੇ ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਲੜ ਪੈਂਦੇ ਤਾਂ ਤਾਇਆ ਆ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ "ਛਿੱਤਰਪੌਲਾ" ਕਰ ਕੇ ਸੁਲਾਹ ਕਰਵਾ ਜਾਂਦਾ।
ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਤਾਏ ਮੂਹਰੇ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਗਿਲਾਸ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪ ਬੀਅਰ ਖੋਲ੍ਹ ਲਈ।
ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਆਮਲੇਟ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਗਈ।
-"ਲੈ ਬਈ ਤਾਇਆ! ਆਪਣੀ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਹੋਗੇ ਬਣਦੀ ਨੂੰ-ਕਦੇ ਗੱਲ ਨ੍ਹੀ ਪੁੱਛੀ-ਅੱਜ ਇਕ ਗੱਲ ਪੁੱਛਣੀ ਐਂ।"
-"ਕੋਈ ਚੱਜ ਦੀ ਪੁੱਛੀਂ-ਪ੍ਰੀਤੋ! ਕੁੜ੍ਹੇ ਪ੍ਰੀਤੋ!!"
-"ਹਾਂ ਤਾਇਆ ਜੀ?"
-"ਆਹ ਆਪਣਾ ਜੀਤਾ ਗਪਲ-ਗਪਲ ਬ੍ਹੀਰ ਧੂਹੀ ਜਾਂਦੈ-ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦੈ ਕੋਈ ਕਮਲ ਈ ਮਾਰੂ?"
ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਹੱਸ ਪਈ।
-"ਨਹੀਂ ਤਾਇਆ-ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹ ਈ ਪੁੱਛਣੈਂ ਬਈ ਤੈਨੂੰ ਸਾਰੇ ਤਾਇਆ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਐ?" ਸੁਰਜੀਤ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਤਾਇਆ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਹੱਸ ਪਿਆ। ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਵੀ ਹੱਸ ਪਈ।
-"ਪ੍ਰੀਤੋ ਹੈ ਨਾ ਕਮਲਾ? ਨਿਰਾ ਈ ਸਿੱਧਰਾ? ਉਏ ਬਦਮਗਜਾ ਤਾਇਆ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਐਂ!"
-"ਉਹ ਕਿਵੇਂ?"
-"ਭਤੀਜ ਸਾਡੇ ਆਂਢ ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ 'ਚੋਂ ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੀ-ਉਹ ਬਿਆਹੇ ਵਰੇ ਗਏ ਤੇ ਮੈਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਲੰਡਾ! ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੁਆਕ ਜੱਲਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਤਾਇਆ ਕਹਿਣਾ ਈ ਸੀ? ਆਂਢ ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜੁਆਕ ਵੀ ਤਾਇਆ ਆਖਣ ਲੱਗ ਪਏ-ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਿੰਡਾਂ 'ਚੋਂ ਜੁਆਕ ਪੜ੍ਹਨ ਆਉਂਦੇ ਸੀ-ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਤਾਇਆ ਆਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਤਾ-ਫੇਰ ਤਾਂ ਭਤੀਜ ਸਮਝਲਾ ਬਈ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੇ ਮੇਰੀ ਤਾਇਆ ਅੱਲ ਈ ਪਾਲੀ-।" ਉਸ ਨੇ ਪੈੱਗ ਪੀ ਕੇ ਫਿਰ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
-"ਫੇਰ ਭਤੀਜ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਐਥੇ ਆ ਕੇ ਇਕ ਮੇਮ ਦੇ ਗਾਲਡਨ 'ਚ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਸਹੁਰੀ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਨਾਂ-ਨਾ ਲੈਣਾ ਆਇਆ ਕਰੇ-ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿਉਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁਛ ਹੋਰ ਈ ਆਖੀ ਜਾਇਆ ਕਰੇ! ਮੈਂ ਬੜਾ ਦੁਖੀ ਬਈ ਇਹ ਤਾਂ ਸਹੁਰੀ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਈ ਬਿਗਾੜੀ ਜਾਂਦੀ ਐ-ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਆਬਦੇ ਕੋਲੇ ਬੁਲਾ ਕੇ ਖਿਝ ਕੇ ਜਿਹੇ ਕਹਿੰਦੀ-ਅਖੇ ਤੇਰਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਨਾਂ ਹੈਨੀ? ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਖਿਆ: ਤਾਇਆ-ਤਾਇਆ! ਤੇ ਫੇ ਭਤੀਜ ਉਹ ਤਾਇਆ ਬੜਾ ਸਮਾਰ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਰੇ-ਬੱਸ! ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੇ ਕਰਮਾਂ ਆਲੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ 'ਤਾਇਆ' ਐਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ ਬਈ ਮੈਂ ਆਬਦੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਾਇਆ ਈ ਅਖਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਤਾ-ਤੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਪਾਸਪੋਰਟ 'ਤੇ ਵੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤਾਇਆ ਲਿਖਿਆ ਵਿਐ-ਏ ਆਹ ਦੇਖਲਾ!" ਤਾਏ ਦੇ ਆਪਣਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦਿਖਾਉਣ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਹੱਸ ਪਏ।
ਹੱਸਦਿਆਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਸੁਮੀਤ ਬੈੱਡ-ਰੂਮ 'ਚੋਂ ਉਠ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ।
-"ਉਏ ਆ ਬਈ ਸੁਮੀਤਿਆ!" ਤਾਏ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਕੱਢਿਆ ਤਾਂ ਸੁਮੀਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਹੱਥ ਤਾਏ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਅਨੀਂਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦਾ ਸੁਮੀਤ ਮੁਸਕਰਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਆਹ ਕੌਣ ਐਂ ਸੁਮੀਤ?" ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਤਾਏ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਤੁੰਦਾ ਤਾਇਆ।"
-"ਹੈਅ ਤੇਰੀ ਛਾਅਲੇ ਕੁੱਤੇ ਦੀ! ਤੂੰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਟੁੰਡਾ ਈ ਦੱਸਦੈਂ ਉਏ? ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਪੂਛ ਪੱਟਦੂੰ!"
ਸੁਮੀਤ ਹੱਸਦਾ ਭੱਜ ਗਿਆ।
-"ਉਏ ਸੁਮੀਤਿਆ-ਉਰ੍ਹੇ ਆ!"
ਸੁਮੀਤ ਫਿਰ ਮੁੜ ਆਇਆ।
-"ਆਹ ਕੀ ਐ ਉਏ?" ਤਾਏ ਨੇ ਟੁੰਡੀ ਬਾਂਹ ਨੰਗੀ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਸੁਮੀਤ "ਤੁੰਦਾ ਤਾਇਆ-ਤੁੰਦਾ ਤਾਇਆ" ਕਰਦਾ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਤਾਇਆ ਹੱਸਦਾ ਰਿਹਾ।
-"ਕਿੰਨੇ ਚਿਰ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੁੱਖ ਨਾਲ?"
-"ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਣ ਆਲੈ ਤਾਇਆ ਜੀ।" ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਸੁਮੀਤ ਦੇ ਬੂਟ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ।
-"ਲਿਆਓ ਗੱਡੀ ਦੀ ਚਾਬੀ ਦਿਓ-ਮੈਂ ਸੁਮੀਤ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਘੁੰਮਾ ਲਿਆਵਾਂ।" ਪਰਮਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਕਾਰ ਦੀ ਚਾਬੀ ਕੱਢ ਕੇ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ।
-"ਚੱਲ ਆ ਸੁਮੀਤ!"
-"ਬਾਏ ਤੁੰਦਾ ਤਾਇਆ!"
-"ਬਾਏ-ਬਾਏ ਮੇਰੀ ਗੁਗਲੀ!" ਤਾਏ ਨੇ ਆਪਣਾ ਟੁੰਡ ਢਾਂਗੇ ਵਾਂਗ ਹਿਲਾਇਆ।
ਮਾਂ-ਪੁੱਤ ਤੁਰ ਗਏ।
ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਤਿੰਨ ਬੀਅਰਾਂ ਅਤੇ ਤਾਏ ਨੇ ਅੱਧੀ ਬੋਤਲ ਨਬੇੜ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
-"ਹੁਣ ਤਾਂ ਭਤੀਜ ਹਾਰਦੇ ਜਾਨੇ ਐਂ।" ਤਾਇਆ ਬਾਥਰੂਮ ਜਾਣ ਲਈ ਗੋਡਿਆਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਉਠਿਆ। ਅੱਜ ਤਾਏ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ "ਢਹਿੰਦੀ ਕਲਾ" ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਖਦਾ, "ਇਹ ਸਰੀਰ ਗਰਨੇਟ ਐ ਭਤੀਜ! ਜਿਸ ਦਿਨ ਚੱਲਿਆ-ਦੋ ਚਹੁੰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰੂ!"
-"ਤਾਇਆ! ਤੂੰ ਤਾਂ ਕਦੇ ਐਹੋ ਜੀ ਢਿੱਲੀ ਗੱਲ ਨੀ ਸੀ ਕੀਤੀ? ਅੱਜ ਬੜੀ 'ਦਾਸ ਜੀ ਗੱਲ ਕੱਢੀ ਐ ਮੂੰਹੋਂ?" ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਮੁੜਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਭਤੀਜ! ਐਸ ਜਿੰਦਗੀ 'ਤੇ ਬੜੀਆਂ 'ਵਾਵਾਂ ਵਗੀਆਂ-ਕੀ ਦੱਸਾਂ?" ਉਸ ਨੇ ਡਾਂਗ ਜਿੱਡਾ ਹਾਉਕਾ ਲਿਆ। ਦਿਲ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਝੀ ਚੀਸ ਉਠੀ। ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਭੂਚਾਲ ਹਿੱਲਿਆ।
-"ਤਾਇਆ! ਆਪਾਂ ਤਾਇਆ-ਭਤੀਜਾ ਪਿੱਛੋਂ ਤੇ ਮਿੱਤਰ ਪਹਿਲਾਂ-ਤੇਰੇ ਦੁੱਖ ਮੈਂ ਨਾ ਸੁਣੂੰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੌਣ ਸੁਣੂੰ? ਦਰਦ ਦੱਸ ਕੇ ਮਨ ਹਲਕਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਤਮਾ 'ਤੇ ਬੋਝ ਨ੍ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ-ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਰੂਹ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰੀ ਕਤਲ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਐ।" ਸੁਰਜੀਤ ਤਾਏ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਚੀਸ ਨੂੰ ਪੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਚੀਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸਫ਼ਲ ਸੀ। ਸੁਰਜੀਤ ਇਤਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਰਹੱਸ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ, ਜੋ ਤਾਏ ਨੂੰ "ਹਾਰਨ" ਦੀ ਨੌਬਤ ਤੱਕ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤਾਇਆ ਘੰਡੀ ਵੱਢੀ ਤੋਂ ਵੀ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
-"ਭਤੀਜ ਤੂੰ ਹੈਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਾਂ ਅਰਗਾ-ਕਹੇਂਗਾ ਬਈ ਕੀ ਚੌਰਿਆਂ ਆਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੈ-ਪਰ ਦਿਲ ਹੌਲਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤੇਰੇ ਬਿਨਾ ਹੈ ਵੀ ਕੋਈ ਨ੍ਹੀ।" ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਟੋਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਭਰ ਆਈਆਂ। ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਤਾਏ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੰਝੂ ਤੱਕੇ ਸਨ।
-"ਤਾਇਆ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰ।" ਸੁਰਜੀਤ ਤਾਏ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਪਸੀਜਿਆ ਜਿਹਾ ਬੈਠਾ ਸੀ।
-"ਪਰ ਇਕ ਸ਼ਰਤ ਐ!" ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਟੁੰਡ ਡੰਡੇ ਵਾਂਗ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਸੁਰਜੀਤ ਦੇ ਪੱਟ 'ਤੇ ਮਾਰਿਆ।
-"ਤਾਇਆ ਤੇਰੀ ਹਰ ਸ਼ਰਤ ਮਨਜੂਰ ਐ।" ਸੁਰਜੀਤ ਦਿਲੋਂ ਪਾਣੀ-ਪਾਣੀ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ।
-"ਕੋਈ ਗੱਲ ਪ੍ਰੀਤੋ ਨੂੰ ਨਾ ਦੱਸੀਂ ਤੇ ਨਾ ਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ!"
-"ਤਾਇਆ ਬੇਫਿ਼ਕਰ ਰਹਿ-ਵਾਅਦਾ ਰਿਹਾ।"
-"ਚੰਗਾ ਭਤੀਜ-ਇਕ ਪੇਗ ਪਾ-ਮੈਂ ਟੌਲੈਟ ਹੋ ਕੇ ਆਇਆ।" ਤਾਇਆ ਫਿਰ ਗੋਡਿਆਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਉਠਿਆ ਅਤੇ ਬਾਥਰੂਮ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਪੈੱਗ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਆਪ ਕਿਚਨ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਬੀਅਰਾਂ ਕੱਢ ਲਿਆਇਆ। ਤਾਏ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਉਹ ਦਿਲ ਕਰੜਾ ਕਰ ਕੇ ਸੁਣਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਵਾਪਿਸ ਆਉਣ ਸਾਰ ਤਾਏ ਨੇ ਪੈੱਗ ਇਕ ਦਮ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਿਆ। ਕਰੜਾ ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।
-"ਲੈ ਬਈ ਭਤੀਜ! ਸਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਕੋਲੇ ਤਖਤੂਪੁਰੇ ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਹੁੰਦਾ-ਤੇ ਅਸੀਂ ਜੀ ਬੜੀ ਟੌਹਰ ਸ਼ੌਹਰ ਕੱਢ ਕੇ-ਤੁਰਲ੍ਹੇ ਛੱਡ ਕੇ ਮੇਲੇ ਜਾਣਾ-ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਐ ਭਤੀਜ ਬਈ ਇਹ ਉਮਰ ਈ ਕੁਛ ਇਹੋ ਜੀ ਹੁੰਦੀ ਐ ਸਹੁਰੀ-ਤੇ ਉਥੇ ਇਕ ਲੋਪੋ ਦੀ ਝਿਉਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਕੌੜੇ ਕੱਢਣ-ਪਿਉ ਸੀ ਬਿਚਾਰੀ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾਂ-ਤੇ ਅਸੀਂ ਭਤੀਜ ਤਿੰਨੇ ਦਿਨ ਈ ਉਹਤੋਂ ਪਕੌੜੇ ਛਕਣੇ-ਕਦੇ-ਕਦੇ ਬੁੜ੍ਹੇ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਸੁੱਖੇ ਆਲੇ ਵੀ ਕਢਵਾ ਲੈਣੇ-ਬੁੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਨਾਲੇ ਕਿਹੜਾ ਦੀਂਹਦਾ ਸੀ? ਪਰ ਭਤੀਜ ਬੁੜ੍ਹੇ ਦੀ ਨਾਸ ਬੜੀ ਖੱਟਰ ਸੀ-ਉਹਨੇ ਸੁੰਘ-ਸੁੰਘ ਕੇ ਕਹੀ ਜਾਣਾ-ਨਿੱਕੋ ਆਹ ਪਕੌੜੇ ਤਾਂ ਸੁੱਖੇ ਆਲੇ ਲੱਗਦੇ ਐ-ਨਿੱਕੋ ਨੇ ਨਾਲੇ ਤਾਂ ਡਰੀ ਜਾਣਾ-ਨਾਲੇ ਆਕੜ ਕੇ ਪੈਣਾ: ਬਾਪੂ ਤੈਨੂੰ ਐਮੇ ਈ ਸੁਪਨੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਐ-ਕੁੜੀ ਬੜੀ ਰੂਹ ਆਲੀ ਸੀ ਭਤੀਜ-ਇਉਂ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਕਦੇ ਮੱਸਿਆ 'ਤੇ ਕਦੇ ਵਿਸਾਖੀ ਤੇ ਕਦੇ ਮਾਘੀ 'ਤੇ ਮਿਲਣਾ ਗਿਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਤਾ-ਤੇ ਫੇਰ ਭਤੀਜ ਪੱਟ ਹੋਣੀ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਣੇ ਬੰਦ ਕਰਤੇ-ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਮੁਖ਼ਤ ਖੁਆਇਆ ਕਰੇ-ਐਨੀ ਭੋਲੀ ਕੁੜੀ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨ੍ਹੀ ਦੇਖੀ-ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਭਤੀਜ ਉਹ ਤਾਂ ਲਹੁਡੀ ਦੇਣੇ ਦੀ ਮੇਰੇ ਹੱਡਾਂ 'ਚ ਪਾਰੇ ਮਾਂਗੂੰ ਰਚਗੀ-ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਿੰਦ ਨਾ ਟੇਕ ਆਇਆ ਕਰੇ-ਮੈਂ ਪਿੰਡੋਂ ਚੱਕਿਆ ਕਰਾਂ ਸੈਕਲ ਤੇ ਲੋਪੋ ਜਾ ਵੱਜਿਆ ਕਰਾਂ-ਉਹਦੀ ਭੱਠੀ ਤੋਂ ਦਾਣੇ ਚੱਬਿਆ ਕਰਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡ ਮੁੜ ਆਇਆ ਕਰਾਂ-ਮੇਰੀ ਬੇਬੇ ਕਿਹਾ ਕਰੇ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲੈ-ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲੱਗਣੋਂ ਹਟਗੀ-ਪਰ ਭਤੀਜ ਭੁੱਖ ਵੀ ਕੀ ਕਰੇ? ਕਿੱਲੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦਾਣੇ ਚੱਬ ਜਾਂਦਾ ਸੀ-ਮਾਈ ਨੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢੀ ਜਾਣੀਆਂ-ਪਰ ਮੈਂ ਆਬਦੇ ਕੰਮ 'ਚ ਮਸਤ-ਫੇਰ ਇਕ ਦਿਨ ਭਤੀਜ ਮੈਂ ਭੱਠੀ 'ਤੇ ਫੇਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ 'ਕੱਲੀ ਬੈਠੀ-ਅਸੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਰੱਜ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ-ਤੇ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਦਾ ਕੱਢਿਆ ਵਿਆ ਰੁਮਾਲ ਦਿੱਤਾ-ਤੇ ਫੇਰ ਭਤੀਜ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ-ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਡਾਂਗਾਂ ਖਿੱਚਲੀਆਂ-ਤੇ ਮੈਂ ਜਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਸੈਕਲ 'ਤੇ ਲੱਤ ਤੇ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਸਾਹ ਲਿਆ-ਸਾਡਾ ਮਿਲਣਾ ਗਿਲਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ-ਬੜੇ ਕਸੂਤੇ ਫ਼ਸੇ-ਜਿਉਣਾ ਦੁੱਭਰ ਹੋ ਗਿਆ-ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ-ਬੇਬੇ ਬੜੀ ਦੁਖੀ ਹੋਈ-ਗੁਆਂਢ ਦੀਆਂ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਬੇਬੇ ਨੂੰ ਫ਼ੂਕ ਮਾਰੀ ਬਈ ਇਹਨੂੰ ਬਿਆਹ ਕੇ ਨਰੜ ਦੇ-ਨਹੀਂ ਇਹ ਲੋਪੋ ਆਲੀ ਝਿਉਰੀ ਕੱਢ ਲਿਆਊ-ਬੇਬੇ ਨੇ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰੀ ਬਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਰਲੀ-ਤੇ ਭਤੀਜ ਬਿਆਹ ਤਾਂ ਆਖਰਕਾਰ ਮੈਂ ਈ ਕਰਨਾ ਸੀ? ਬੇਬੇ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਕ ਈ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਬਈ ਜੇ ਬਿਆਹ ਕਰੂੰ ਤਾਂ ਨਿੱਕੋ ਨਾਲ ਕਰੂੰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਛੜਾ ਈ ਰਹੂੰ-ਭਤੀਜ ਮੈਂ 'ਕੱਲਾ 'ਕੱਲਾ ਪੁੱਤ ਸੀ-ਦਰੇਗ 'ਚ ਮਾਈ ਐਸੀ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਡਿੱਗੀ ਤੇ ਦਸਾਂ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਪੂਰੀ ਹੋਗੀ-ਸਰਦੀ ਪੁਰਦੀ ਬੇਬੇ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਕਿਉਂਟੀ-ਗੰਗਾ ਜੀ ਫੁੱਲ ਪਾ ਕੇ ਆਇਆ।" ਤਾਏ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਹੰਝੂ 'ਪਰਲ-ਪਰਲ' ਵਹਿ ਤੁਰੇ। ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਤਾਏ ਨੂੰ ਤੌਲੀਆ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਤਾਏ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝ ਲਈਆਂ। ਜੇਬ 'ਚੋਂ ਟਿਸ਼ੂ ਕੱਢ ਕੇ ਨੱਕ ਸੁਣਕਿਆ।
-"ਭਤੀਜ ਬੇਬੇ ਦਾ ਈ ਆਸਰਾ ਸੀ-ਬਾਹਵਾ ਰਾਲ ਬੋਲ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ-ਕਦੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦੀ ਕਦੇ ਵਿਰਾਉਂਦੀ-ਪਰ ਬੇਬੇ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਜੱਗ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ 'ਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ-ਬੱਸ ਇਕ ਨਿੱਕੋ ਸੀ-ਉਹਨੂੰ ਚੰਦਰਾ ਜੱਗ ਨ੍ਹੀ ਮਿਲਣ ਦਿੰਦਾ ਸੀ-ਤੇ ਫੇਰ ਭਤੀਜ ਮੈਂ ਦੂਰੋਂ ਲੱਗਦੇ ਆਬਦੇ ਮਾਮੇ ਕੋਲ ਚਲਿਆ ਗਿਆ-ਉਹ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਕੋਈ ਅਬਸਰ ਸੀ-ਤੇ ਉਹਨੇ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ-ਪਰ ਸਹੁਰੀ ਨਿੱਕੋ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤੋਂ ਨਾ ਲਹੀ-ਫੇਰ ਭਤੀਜ ਮੈਂ ਇਕ ਦਿਨ ਦਿਲ ਕਰੜਾ ਜਿਆ ਕਰਕੇ ਨਿੱਕੋ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਇਕ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ-ਚਾਰ ਕੁ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੀ ਵੀ ਸੀਗੀ-ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਲੈਂਦੀ ਸੀ-ਤੇ ਭਤੀਜ ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਆ ਗਿਆ-ਮੇਰੇ ਤਾਂ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਪੱਬ ਨਾ ਲੱਗਣ-ਚਿੱਠੀ ਬੜੀ ਸੋਹਣੀ ਲਿਖੀ ਵੀ-ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਲਿਖਤੁਮ ਨਿੱਕੋ ਕੌਰ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕਰੇ ਬਈ ਅੱਜ ਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਜੰਗ ਲੱਗਜੇ ਤੇ ਮੈਂ ਨਿੱਕੋ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਜੇਬ 'ਚ ਪਾ ਕੇ ਲੜਦਾ-ਲੜਦਾ ਅੱਧਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਫ਼ੂਕ ਦਿਆਂ-ਐਡਾ ਭਤੀਜ ਮੈਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਚੜ੍ਹਿਆ-ਫੇਰ ਸਾਲ ਕੁ ਬਾਅਦ ਜਨਵਰੀ 'ਚ ਛੁੱਟੀ ਗਿਆ-ਉਹਦੇ ਆਸਤੇ ਕੱਪੜੇ ਲੱਤੇ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ-ਫੇਰ ਭਤੀਜ ਅਸੀਂ ਤਖਤੂਪੁਰੇ ਦੇ ਮੇਲੇ 'ਤੇ ਫੇਰ ਮਿਲੇ-ਦੇਖ ਕੇ ਸਹੁਰੀ ਨੇ ਧਾਹ ਈ ਮਾਰੀ-ਮੈਂ ਸਕੂਲ ਵੱਲੀਂ ਆਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਕੇ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ-ਤੇ ਭਤੀਜ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਬੁੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪੱਜ ਮਾਰ ਕੇ ਸਕੂਲ ਕੋਲ ਆ ਗਈ-ਮੇਰੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਰੋਈ ਜਾਵੇ-ਗਲੋਂ ਨਾ ਲਹੇ-ਕਦੇ ਜੱਫ਼ੀ ਪਾਲੇ-ਮੈਂ ਲੀੜੇ ਲੱਤੇ ਦੇ ਕੇ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਧਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ-ਜੁਆਕਾਂ ਮਾਂਗੂੰ ਵਿਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ-ਇਉਂ ਅਸੀਂ ਮਾਘੀ ਮੇਲੇ 'ਤੇ ਤਿੰਨੇ ਦਿਨ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ-ਪਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ-ਉਸ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਪਿਉ ਉਸ ਦੀ ਖਾਸ ਕਮਜੋਰੀ ਸੀ-ਉਹਨੂੰ ਬਿਚਾਰੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਤੇ ਜਾ ਵੀ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਸਕਦੀ-।"
ਤਾਏ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਪੀਤਾ।
-"ਤੇ ਫੇਰ ਭਤੀਜ ਸੱਤਾਂ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਹਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਅਚਾਨਕ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਗਈਆਂ-ਮੈਂ ਬੜਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ-ਬਈ ਘਾਣੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਈ? ਮੈਂ ਬੜਾ ਤੜਫਿ਼ਆ! ਪਰ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਪੰਜ ਮਹੀਨੇ ਭਤੀਜ ਬੜੇ ਔਖੇ ਕੱਟੇ-ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਨਵਰੀ 'ਚ ਫੇਰ ਛੁੱਟੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਾਘੀ ਮੇਲਾ ਨੇੜੇ ਈ ਸੀ-ਮੇਲੇ ਆਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਥਾਂ 'ਤੇ ਗਿਆ-ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਕੌੜੇ ਕੱਢਦੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ-ਉਹ ਕਰਮਾਂ ਆਲੀ ਨਿੱਕੋ ਉਥੇ ਨਾ-ਉਥੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਈ ਚੁੜੇਲ ਜੀ ਬੈਠੀ-ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਨਿੱਕੋ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਅਖੇ ਨਿੱਕੋ ਤਾਂ ਜੈਤੋ ਬਿਆਹੀ ਗਈ-ਭਤੀਜ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਉਥੇ ਡਿੱਗਣ ਆਲਾ-ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਪਿਉ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ-ਕਹਿੰਦੀ ਅਖੇ ਉਹਨੂੰ ਵੀ ਨਿੱਕੋ ਨਾਲ ਈ ਲੈ ਗਈ ਸੀ-ਪਰ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਹੋਗੇ ਉਹ ਮਰ ਗਿਐ-ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਬਈ ਜੈਤੋ ਕੀਹਦੇ ਬਿਆਹੀ ਐ? ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੀ ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਝਿਉਰ ਐ-ਊਠਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਐ ਤੇ ਜੈਤੋ 'ਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ 'ਬਲੋਚ' ਅੱਲ ਪਈ ਵੀ ਐ-ਮਤਲਬ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਊਠਾਂ ਵਾਲੇ ਬਲੋਚ ਕਹਿੰਦੇ ਐ।"
-"ਤੇ ਤਾਇਆ, ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਨਿੱਕੋ ਬਾਰੇ ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਸੀ?" ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਗੱਲ ਕੱਟਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਭਤੀਜ ਉਹ ਵੀ ਨਿੱਕੋ ਕੇ ਘਰਾਂ 'ਚੋਂ ਈ ਸੀ ਤੇ ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਜੈਤੋ ਈ ਬਿਆਹੀ ਵੀ ਸੀ-ਉਹਨੂੰ ਨਿੱਕੋ ਆਲੇ ਕੱਪੜੇ ਲੱਤੇ ਤੇ ਕੁਛ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਹੱਥ 'ਚ ਕੀਤਾ-ਉਹਦੇ ਰਾਹੀਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ-ਉਹ ਆਮ ਤਾਂ ਜੈਤੋ ਮਤਲਬ ਸਹੁਰੀਂ ਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ-ਪਰ ਮੇਲੇ ਵੇਲੇ ਪਕੌੜਿਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਲਾਉਣ ਆਸਤੇ ਪੇਕੀਂ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ-ਤੇ ਮਾਘੀ ਮੇਲੇ ਵੇਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਤਖਤੂਪੁਰੇ ਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ-।"
-"-----।" ਸੁਰਜੀਤ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾ ਕੇ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਫੇਰ ਭਤੀਜ ਰੱਬ ਦੀ ਐਸੀ ਕਿਰਪਾ ਹੋਈ ਬਈ ਉਹਨੇ ਸਾਨੂੰ ਜੈਤੋ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਮੰਡੀ 'ਚ ਇਕ ਆਰੀ ਮਿਲਾਇਆ-ਨਿੱਕੋ ਊਠਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਬੈਠੀ ਸੀ-ਮੈਂ ਗਾਹਕ ਬਣ ਕੇ ਗਿਆ-ਤੇ ਉਹੋ ਸਾਡੀ ਵਿਚੋਲਣ ਸੀਬੋ ਸੀ ਉਹਦਾ ਨਾਂ-ਉਹ ਦਲਾਲ ਬਣੀ-ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਤੀਜ ਮੈਂ ਤਖਤੂਪੁਰੇ ਦਾ ਮਾਘੀ ਮੇਲਾ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਤਿਆਗ ਤੇ ਜੈਤੋ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਮੰਡੀ 'ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ-ਛੁੱਟੀ ਲੈਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਲਿਆ ਸਾਹਬ ਨੂੰ ਆਖ ਕੇ।"
-"ਦਿਨਾਂ ਜਾਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗਦੈ ਭਤੀਜ? ਨਿੱਕੋ ਨੇ ਚਹੁੰ ਸਾਲਾਂ 'ਚ ਚਾਰ ਮੁੰਡੇ ਜੰਮੇ-ਸ਼ੇਰਾਂ ਅਰਗੇ! ਤੇ ਐਧਰੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਛਿੜਪੀ-ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਉੱਡ ਗਿਆ-ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੈਨਸ਼ਨ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਮੰਡੀ 'ਤੇ ਫਿਰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਨਿੱਕੋ ਦੇ ਘਰਆਲਾ ਮਰ ਗਿਆ-ਕਿਤੇ ਕੌੜ ਬੋਤੇ ਨੇ ਸੰਘੀ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਪਾ ਲਿਆ ਤੇ ਬੱਸ ਖਤਮ ਕਰ ਕੇ ਛੱਡਿਆ-ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਨਿੱਕੋ ਦੇਖੀ ਤਾਂ ਪਛਾਣ 'ਚ ਨਾ ਆਵੇ-ਸਹੁਰੀ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਈ ਹਾਰਗੀ-ਸਾਰਾ ਬੋਝ 'ਕੱਲੀ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ-ਉਹ ਤਾਂ ਜਮਾਂ ਈ ਕਾਲੀ ਧੂ ਹੋਈ ਪਈ-ਜੁਆਨੀ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਮਾਰ ਫੜਕੇ ਬੰਝਲੀ ਅਰਗਾ ਬੋਲ ਤੇ ਤੁਰਦੀ ਪੱਟ ਹੋਣੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ 'ਚ ਚਾਨਣ ਕਰਦੀ ਸੀ-ਮੈਂ ਭਤੀਜ ਸਰਦੀ ਪੁਰਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ-ਤੇ ਫੇਰ ਐਥੇ ਆਸਟਰੀਆ ਆ ਕੇ ਵੀ ਉਹਦਾ ਪੱਲਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ-ਜਿੰਨਾਂ ਕੁ ਹੋਇਆ, ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ-ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਪਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ-ਜਿਹੜੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਨਾ? ਬਈ ਕੀਹਦੀ ਐ? ਉਹ ਨਿੱਕੋ ਦੀ ਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ! ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਜਾਂਦਾ ਪੰਜ ਸੱਤ ਹਜਾਰ ਦੇ ਆਉਂਦਾ-ਉਹਦੇ ਦਿਨ ਸੋਹਣੇ ਰਿੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੇ-ਫੇਰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਲ 'ਚ ਦੋ ਆਰੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ-ਤੇ ਹਰ ਵਾਰੀ ਪੰਜ ਸੱਤ ਹਜਾਰ ਮੱਦਦ ਕਰ ਆਉਂਦਾ-।"
-"ਉਹਦੇ ਘਰਆਲੇ ਦੇ ਮਰਨ ਮਗਰੋਂ ਸਾਡਾ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਚੱਲ ਪਿਆ ਸੀ-ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਵੰਡਾਉਂਦੇ-ਮੈਂ ਉਹਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆਸਰੇ ਦਿਨ ਕਟੀ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ-ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਉਹਦੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋਈ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆਈ-ਤੇ ਮੈਂ ਪਤਾ ਲੈਣ ਲਈ ਅਗਲੇ ਪਲ ਈ ਜਹਾਜ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।"
-"ਤੇ ਤਾਇਆ ਉਹਦੇ ਮੁੰਡੇ?"
-"ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਸਹੁਰੀ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਈ ਮੋਹ ਨ੍ਹੀ ਰੱਖਿਆ-ਅੱਡੋ ਅੱਡੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਬਪਾਰਾਂ 'ਚ ਲਾਅਤੇ-ਦੋ ਤਾਂ ਦੱਸਦੀ ਸੀ ਬਈ ਡੱਬਆਲੀ ਐ ਤੇ ਦੋ ਰਾਜਸਥਾਨ 'ਚ ਐਂ-ਮੁੰਡੇ ਸਾਲੇ ਨਲੈਕ ਈ ਐ-ਨਿੱਕੋ ਦਾ ਪਤਾ ਪੁਤਾ ਨੀ ਲੈਂਦੇ-ਉਧਰੇ ਈ ਕਿਤੇ ਬਿਆਹ ਬੂਹ ਕਰਾ ਕੇ ਟਿਕਗੇ-ਹੁਣ ਤਾਂ ਦੱਸਦੀ ਸੀ ਪੋਤੇ ਵੀ ਉਡਾਰ ਐ-ਵੱਡਾ ਤਾਂ ਦੱਸਦੀ ਸੀ ਬਈ ਕਾਲਜ 'ਚ ਪੜ੍ਹਦੈ-ਪੋਤਿਆਂ ਪਾਤਿਆਂ ਦਾ ਮੋਹ ਹੈਨੀ ਉਹਨੂੰ-ਉਹ ਤਾਂ ਬੱਸ ਮੇਰਾ ਈ ਜਾਅਦੇ ਤੇਹ ਕਰਦੀ ਸੀ-ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਦੀ-ਹਨ੍ਹੋਰੇ ਮਾਰਦੀ।"
-"ਤੇ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸੀਬੋ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਬਈ ਨਿੱਕੋ ਸੁਰਗਵਾਸ ਹੋਗੀ---!" ਆਖ ਕੇ ਤਾਏ ਨੇ ਇਕ ਚੁੱਪ ਸਾਧ ਲਈ। ਬੁੱਲ੍ਹ ਭਚੀੜ੍ਹ ਕੇ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਲਏ। ਨੱਕ ਦੀ ਕਰੂੰਬਲ ਫ਼ਰਕਣ ਲੱਗ ਪਈ।
-"ਕਿਵੇਂ?" ਸੁਰਜੀਤ ਦੇ ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਤਾਏ ਦੇ ਮੋਹ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਅੱਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਡੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਤੌਲੀਏ ਵਿਚ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਅਸਫ਼ਲ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਤੜਕਿਓਂ ਚਾਹ ਬਣਾਉਣ ਆਸਤੇ ਨਰਮੇਂ ਦੀਆਂ ਛਿਟੀਆਂ ਅੰਦਰੋਂ ਚੁੱਕਣ ਗਈ ਤੇ ਕੀੜਾ ਛੂਹ ਗਿਆ-ਰੌਲਾ ਰੂਲਾ ਤਾਂ ਬਥੇਰਾ ਪਾਇਆ ਬਿਚਾਰੀ ਨੇ-ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬੱਤੀ ਸੁਲੱਖਣਿਆਂ ਸਤਜੁਗੀਆਂ ਨੇ ਬਥੇਰੀ ਭੱਜ ਨੱਠ ਕੀਤੀ-ਪਰ ਸਹੁਰੀ ਸੀ ਘਟੀ ਸੀ-ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰਗੀ---!" ਤੇ ਤਾਇਆ ਧਾਂਹੀਂ ਰੋ ਪਿਆ। ਹੁਬਕੀਆਂ ਨਾਲ ਤਾਏ ਦੀ ਛਾਤੀ ਮਛਕ ਵਾਂਗ ਕਦੇ ਭਰਦੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਸੁੰਗੜ ਜਾਂਦੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਨਿਹੱਥੇ ਜਿਹੇ ਹੋਏ ਸੁਰਜੀਤ ਨੂੰ ਇੰਜ ਜਾਪ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਤਾਏ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉਪਰੋਂ ਦੀ "ਊਠਾਂ ਵਾਲੇ ਬਲੋਚ" ਲਤੜ-ਲਤੜ ਕੇ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਤੇ ਤਾਇਆ "ਹਾਏ ਨਿੱਕੋ!" ਆਖ ਕੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵੈਣ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਸੁਰਜੀਤ ਹੁਣ ਤਾਏ ਨੂੰ ਰੱਜ ਕੇ ਰੋ ਲੈਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਜੰਮੇ ਹਾਉਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਣ ਅਤੇ ਤਾਇਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੌਲਾ ਫੁੱਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇ। ਪਰ ਤਾਏ ਦੇ ਕੀਰਨੇ ਮੁੱਕਣ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।

Madhiyan Te Baldey Deevey...

ਕਹਾਣੀ: ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਬਲ਼ਦੇ ਦੀਵੇ

ਮੜ੍ਹੀਆਂ 'ਤੇ ਬਲਦੇ ਦੀਵੇ
(ਕਹਾਣੀ)

ਕਾਮਰੇਡ ਬਖਤੌਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਸਟਰੀਆ ਆਏ ਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਕਾਮਰੇਡ ਬੜਾ ਮਿਹਨਤੀ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਬਖਤੌਰ ਨੇ ਕੀ-ਕੀ ਪਾਪੜ ਨਹੀਂ ਵੇਲੇ ਸਨ? ਕੀ-ਕੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ? ਅਖਬਾਰਾਂ ਵੇਚੀਆਂ, ਹੋਟਲਾਂ ਵਿਚ ਬਰਤਨ ਧੋਤੇ, ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਅਖਬਾਰ ਸੁੱਟੇ, ਬਰਫ਼ਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਠਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜਾ ਕੇ ਬਖਤੌਰ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆਇਆ। ਗਰੀਨ-ਕਾਰਡ ਮਿਲਣ ਕਰ ਕੇ ਬਖਤੌਰ ਨੂੰ ਇਕ ਆਡੀਓ ਕੈਸਿਟਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਜਪਾਨੀ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਕੰਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਕੰਮ ਕੋਈ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੱਚੀ-ਪੱਚੀ ਕੈਸਿਟਾਂ ਦਾ ਬੰਡਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਬੈਲ੍ਹਟ 'ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਅਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਉਹ ਬੰਡਲ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ, ਇਕ ਫ਼ੱਟੇ ਜਿਹੇ 'ਤੇ ਚਿਣਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਜਦ ਉਸ ਫ਼ੱਟੇ 'ਤੇ ਸੌ ਬੰਡਲ ਪੂਰੇ ਚਿਣੇਂ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਫ਼ੱਟਾ ਰੇੜ੍ਹੀ 'ਤੇ ਚਾੜ੍ਹ ਕੇ ਜਨਰਲ-ਸਟੋਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਲਿਸਟ 'ਤੇ ਦਰਜ਼ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਕਾਮਰੇਡ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਪੂਰਾ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ। ਤਨਖਾਹ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸੌ ਯੂਰੋ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ। ਜਦ ਕਾਮਰੇਡ ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਈਆਂ ਨਾਲ ਗੁਣਾਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਭਾਰਤੀ ਕਰੰਸੀ ਅਨੁਸਾਰ ਤਕਰੀਬਨ ਸੱਤਰ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਬਣਦੀ!
ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ 'ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਇੰਡੀਆ ਗਿਆ, ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਵਾ ਆਇਆ। ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਵਾਲੇ ਸਿਧਾਂਤ 'ਤੇ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਪੂਰਾ ਖਰਾ ਉਤਰਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਗਰੀਬ ਘਰ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਰਚਾਈ ਸੀ। ਨਾ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਨਾ ਫੇਰੇ। ਬੱਸ! ਗਲ ਵਿਚ "ਜੈ ਮਾਲਾ" ਪਾ ਕੇ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰਸਮ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਪੰਜ ਬੰਦੇ ਜੰਨ ਦੇ ਗਏ ਸਨ। ਬਾਪੂ ਮੈਂਗਲ ਸਿੰਘ, ਮਾਮਾ, ਵਿਚੋਲਾ, ਸਰਵਾਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਪੰਜਵਾਂ ਕਾਮਰੇਡ ਆਪ! ਦਾਜ ਦਹੇਜ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਯਾਰਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਧੜ੍ਹੱਲੇਦਾਰ ਪਾਰਟੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ 'ਤੇ ਇਕ ਗਾਇਕ ਜੋੜੀ ਵੀ ਸੱਦੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਖੇੜੇ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ। ਰੰਗ ਭਾਗ ਲਾਏ ਸਨ।
ਮਹੀਨੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਸਪਾਂਸਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਸੀਤਲ ਨੂੰ ਆਸਟਰੀਆ ਮੰਗਵਾ ਲਿਆ। ਕਾਮਰੇਡ ਕੋਲ ਗਰੀਨ-ਕਾਰਡ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੀਤਲ ਨੂੰ ਵੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵਰਕ-ਪਰਮਿਟ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸੁਪਰਵਾਈਜ਼ਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਕੇ ਸੀਤਲ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲੁਆ ਲਿਆ। ਕਾਮਰੇਡ ਦੀਆਂ ਤਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਬਹਿਰਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਬਾਰਾਂ ਸੌ ਯੂਰੋ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਨਖਾਹ ਮਿਲਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਸੀਤਲ ਦੀ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਬਾਈ ਸੌ ਯੂਰੋ ਅਰਥਾਤ ਸਵਾ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਘਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਾਮਰੇਡ ਸਧਾਰਨ ਵਿਸਕੀ ਤੋਂ ਬਲੈਕ-ਲੇਬਲ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ। ਪੁਰਾਣੀ ਪਰਲਿਊਡ ਕਾਰ ਵੇਚ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਨਵੀਂ ਬੀ ਐੱਮ ਡਬਲਿਯੂ ਲੈ ਲਈ।
-"ਹੈਂ ਸੀਤਲ!"
-"ਹਾਂ ਜੀ?"
-"ਜੇ ਭਲਾ ਆਪਾਂ ਇੰਡੀਆ 'ਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹੀਏ ਬਈ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਜੀਅ ਸਵਾ ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਕਮਾਉਨੇ ਐਂ-ਕੋਈ ਨਾ ਮੰਨੇ!" ਵਿਸਕੀ ਦੇ ਪੈੱਗ ਨਾਲ ਕਾਮਰੇਡ ਕਾਜੂ ਇੰਜ ਚੱਬ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਘੋੜਾ ਬੱਕਲੀਆਂ ਚਰਦੈ!
-"ਆਪਾਂ ਮੰਨਵਾ ਕੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਕੀ ਲੈਣੈਂ? ਆਬਦੀ ਖਾਤਰ ਕਮਾਉਨੇ ਐਂ-ਕਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਖਾਤਰ ਕਮਾਉਨੇ ਐਂ?" ਸੀਤਲ ਨੇ ਆਖਿਆ।
-"ਗੱਲ ਤੇਰੀ ਬਿਲਕੁਲ ਦਰੁਸਤ ਐ ਸਾਥੀ!" ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੱਪ ਵਾਂਗ ਵਲ ਕੱਢ ਕੇ ਮੇਜ 'ਤੇ ਲੱਤਾਂ ਪਸਾਰ ਲਈਆਂ।
-"ਮੇਰਾ ਤਾਂ ਜੀਅ ਇਕ ਇਉਂ ਕਰਦੈ ਬਈ-।" ਸੀਤਲ ਮੁਰਗੇ ਦੀਆਂ ਟੰਗਾਂ ਮੇਜ 'ਤੇ ਰੱਖਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ।
-"ਕੀ ਜੀਅ ਕਰਦੈ?" ਕਾਮਰੇਡ ਮੁਰਗੇ ਦੀ ਟੰਗ ਚੂੰਡਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਮੁਰਗੇ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਟੰਗ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੋਹੜ ਕਿਰਲੇ ਵਾਂਗ ਨੱਚਣ ਲੱਗ ਪਈ।
-"ਜੀਅ ਇਉਂ ਕਰਦੈ ਬਈ ਚਾਰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੱਬ ਕੇ ਕਮਾਈ ਕਰੀਏ-ਪੈਸੇ ਜੋੜੀਏ ਤੇ ਫੇਰ ਆਬਦੇ ਦੇਸ਼ ਜਾ ਕੇ ਅਰਾਮ ਦੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਬਸਰ ਕਰੀਏ-ਐਥੇ ਕੀ ਐ? ਸਿਰਫ਼ ਪੈਸਾ! ਨਾ ਕੋਈ ਭੈਣ ਨਾ ਭਰਾ-ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਆਪੋਧਾਪੀ ਪਈ ਐ-ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕਿਸੇ ਲਈ ਵਕਤ ਨ੍ਹੀ-ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਮਸ਼ੀਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੈ।" ਸੀਤਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਭੜ੍ਹਾਸ ਕੱਢੀ।
-"ਯੂਰਪ ਤਾਂ ਸੱਪ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਕੋਹੜ੍ਹ ਕਿਰਲੀ ਐ ਸਾਥੀ-ਖਾਂਦੈ ਕੋਹੜੀ ਛੱਡਦੈ ਕਲੰਕੀ-ਇਹ ਤਾਂ ਮਿਰਗ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਆਲੀ ਗੱਲ ਐ-ਬੰਦਾ ਭੱਜ-ਭੱਜ ਕੇ ਈ ਮਰ ਜਾਂਦੈ-ਇਹ ਅਲਾਦੀਨ ਦੀ ਉਹ ਸੋਨੇ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਐ-ਜਿੱਥੋਂ ਕੋਈ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ।"
-"ਐਥੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨ੍ਹੀ-ਖਪੀ ਜਾਓ-ਮਰੀ ਜਾਓ-ਕੋਈ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਕਰਨ ਆਲਾ ਨ੍ਹੀ-ਹਰ ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਸੁਆਰਥ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਐ-ਕੋਈ ਮਰੇ ਕੋਈ ਜੀਵੇ!"
-"ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹਾਲਾਤ ਐਸੇ ਹੁੰਦੇ ਐ ਸਾਥੀ ਕਿ ਬੰਦਾ ਦਿਲੋਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ-ਜਾਂ ਕਹੋ ਸਭ ਕੁਛ ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਆਦਮੀ ਇਹਨਾਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾ ਸਕਦਾ।" ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਬੋਤਲ ਧੁਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਗੇਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
-"ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨ੍ਹੀ ਆਉਂਦੀ।"
-"ਕਿਹੜੀ ਦੀ ਸਾਥੀ?"
-"ਇੱਥੇ ਗੌਰਮਿੰਟ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਪੈਂਹਟ ਸਾਲ ਦੇ ਨੂੰ ਦਿੰਦੀ ਐ ਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਨੂੰ।"
-"ਬਿਲਕੁਲ ਦਰੁਸਤ।"
-"ਥੋਡੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤੀਹ ਸਾਲ ਪਏ ਐ ਤੇ ਮੇਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਤੀਹ ਸਾਲ।"
-"ਇਹ ਵੀ ਦਰੁਸਤ।"
-"ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਐ ਬਈ ਆਪਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਤੀਹ ਸਾਲ ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਂਗੂੰ ਵਗੀ ਜਾਵਾਂਗੇ?"
-"-----!" ਕਾਮਰੇਡ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਫ਼ਸ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਬੋਤਲ 'ਚੋਂ ਆਖਰੀ ਪੈੱਗ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਸੋਢਾ ਪਾ ਕੇ ਇਕ ਦਮ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਿਆ।
-"ਸੀਤਲ! ਸਾਥੀ ਉਰ੍ਹੇ ਆ!" ਉਸ ਨੇ ਖਾਲੀ ਬੋਤਲ ਅਤੇ ਗਿਲਾਸ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਸੀਤਲ ਕੋਲ ਆ ਗਈ।
-"ਐਥੇ ਬੈਠ!"
-"ਦੱਸੋ?"
-"ਸੀਤਲ ਸਾਥੀ-ਲੋੜ ਕਾਢ ਦੀ ਮਾਂ ਐਂ!"
-"ਕੀ ਮਤਲਬ?"
-"ਮਤਲਬ ਇਹ! ਕਿ ਹੁਣ ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਬੱਚੇ ਦੀ ਲੋੜ ਐ।" ਕਾਮਰੇਡ ਖ਼ੀਂ-ਖ਼ੀਂ ਕਰ ਕੇ ਹੱਸਿਆ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੀਤਲ ਹੱਸ ਪਈ।
-"ਇਹ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀ ਮੁਰਗੀ ਆਲੀ ਗੱਲ ਐ-ਜਦੋਂ ਮਰਜੀ ਐ ਮਰੋੜ ਲਈਏ-ਲੈ ਅੱਜ ਆਪਾਂ ਜੁਆਕ ਦਾ ਈ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣੈਂ ਤੇ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰੂੰਗਾ ਮੈਂ!"
-"-----!" ਸੀਤਲ ਸ਼ਰਾਬੀ ਕਾਮਰੇਡ ਵੱਲ ਤੱਕ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
-"ਇਕ ਦੋ ਜੁਆਕ ਹੋ ਜਾਣਗੇ-ਜੇ ਨਾ ਸਰਿਆ ਤਾਂ ਬੇਬੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਐਥੇ ਮੰਗਵਾ ਲਵਾਂਗੇ-ਬੇਬੇ ਨਾਲੇ ਤਾਂ ਜੁਆਕ ਸਾਂਭਿਆ ਕਰੂ ਤੇ ਨਾਲੇ ਪਕਾਇਆ ਕਰੂ ਰੋਟੀਆਂ-ਤੇ ਆਪਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਾਂਗੇ ਡਟ ਕੇ ਕੰਮ-ਬਾਪੂ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਆਇਆ ਕਰੂ ਤੇ ਲੈ ਆਇਆ ਕਰੂ।" ਵਿਸਕੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਆਸਰੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
-"ਰੋਟੀ ਲਿਆਵਾਂ?"
-"ਨਹੀਂ ਰੋਟੀ ਅਜੇ ਨ੍ਹੀ-ਬੋਤਲ ਲਿਆ ਕੱਢ ਕੇ! ਇਕ ਅੱਧਾ ਪੈੱਗ ਹੋਰ ਲਾਈਏ-ਜਾਣੀ ਦੀ ਸਾਲੀ ਅੱਜ ਚੜ੍ਹੀ ਜੀ ਨ੍ਹੀ-ਸਿਰ ਜਿਆ ਘੁਕਣ ਨ੍ਹੀ ਲੱਗਿਆ।"
-"ਬੱਸ-ਬਹੁਤ ਪੀ ਲਈ ਹੁਣ!"
-"ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਆਲੇ ਦਿਨ ਨਾ ਰੋਕਿਆ ਕਰ ਸਾਥੀ! ਸਾਲਾ ਸਿਰ ਜਿਆ ਘੁਕਣ ਈ ਨ੍ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਅਜੇ-ਜਾਹ ਬੋਤਲ ਲਿਆ-ਨਾਲੇ ਟੇਪ ਲਾ-ਇਕ ਅੱਧਾ ਗੀਤ ਸੁਣੀਏਂ।"
ਸੀਤਲ ਸਟੋਰ-ਰੂਮ 'ਚੋਂ ਬੋਤਲ ਲੈਣ ਚਲੀ ਗਈ ਅਤੇ ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ਟੇਪ ਲਾ ਗਈ। ਗੀਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, "ਨਾਲੇ ਕਾਗਜ਼ ਗੱਡੀ ਦੇ ਫ਼ੋਟੋ ਤੇਰੀ-ਨੀ ਲੰਡਾ ਜਿਆ ਸਿਪਾਹੀ ਲੈ ਗਿਆ---!"
-"ਉਏ ਬੱਲੇ ਉਏ ਬੱਗਿਆ ਸ਼ੇਰਾ-ਬਚ ਕੇ ਮੋੜ ਤੋਂ-ਤੇਰਾ ਬੱਚਾ ਜੀਵੇ---!" ਗੀਤ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ, ਉਠ ਕੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਬੱਕਰਾ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ 'ਧੜ੍ਹੰਮ' ਦੇਣੇਂ ਸੋਫ਼ੇ 'ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਸਦਿਆਂ-ਖੇਡਦਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਬੀਤਦੇ ਗਏ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ, ਛੁਪਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੌਸਮ ਬਦਲਦੇ ਰਹੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਚਾਣਚੱਕ ਹੀ ਸੀਤਲ ਨੇ ਇਕ ਖੁਸ਼ਖਬਰੀ ਸੁਣਾਈ।
-"ਥੋਨੂੰ ਜੀ ਇਕ ਗੱਲ ਦੱਸਾਂ?"
-"ਜਰੂਰ ਦੱਸੋ ਜੀ!"
-"ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਹਫ਼ਤੇ ਹੋ ਗਏ-ਬਿਮਾਰ ਨ੍ਹੀ ਹੋਈ।"
-"ਕਿਉਂ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਚਾਅ ਐ? ਸੋਹਣੀ ਸਿਹਤ ਚੰਗੀ ਨ੍ਹੀ ਲੱਗਦੀ?"
-"ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਜਮਾਂ ਈ ਕਸਮ ਨਾਲ-ਕੀ ਆਖਾਂ ਥੋਨੂੰ? ਕਾਮਰੇਡ ਜੀ! ਤੁਸੀਂ ਬਾਪੂ ਬਣਨ ਆਲੇ ਓਂ!" ਸੀਤਲ ਨੇ ਜੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ।
-"ਉਏ ਬੱਲੇ ਨੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀਏ ਸ਼ੇਰ ਬੱਚੀਏ!" ਹੌਲੀ ਫੁੱਲ ਵਰਗੀ ਸੀਤਲ ਦਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਬਾਲਾ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਖੁਸ਼ੀ ਉਸ ਤੋਂ ਸਾਂਭੀ ਨਹੀਂ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਵਾਂਗ ਸਟੋਰ-ਰੂਮ ਵਿਚ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਤਲ ਕੱਢ ਲਿਆਇਆ।
ਅੱਧੀ ਬੋਤਲ ਪੀ ਕੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਘੁਕਾਉਣੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਬੇਬੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਅਗਾਊਂ ਵਧਾਈ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਖੁਸ਼ੀ ਕਾਮਰੇਡ ਨੂੰ ਪੈਰੋਂ ਕੱਢੀ ਫਿਰਦੀ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ! ਬੱਚੇ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੀ ਕੁਝ ਐਸੀ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ!
-"ਸੀਤਲ! ਸਾਥੀ ਪਤੈ ਮੈਂ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਰੱਖੂੰ?"
-"ਥੋਨੂੰ ਕੀ ਪਤੈ ਬਈ ਮੁੰਡਾ ਈ ਹੋਊ? ਰੱਬ ਤੋਂ ਡਰਿਆ ਕਰੋ!"
-"ਰੱਬ? ਕਿਹੜਾ ਰੱਬ? ਐਮੇਂ ਪੀਤੀ ਈ ਲਾਹਤੀ ਸਾਲੀ ਢੇਡ ਨੇ!" ਕਾਮਰੇਡ ਕੱਟੜ ਨਾਸਤਿਕ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਚਿੜ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਵਿਸਕੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਕੰਗਣੀਂ ਤੱਕ ਭਰ ਕੇ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗਧੇ ਵਾਂਗ ਫ਼ਰਾਟਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਿਆ। ਥੱਲੇ ਡਿੱਗੇ ਮੂਡ ਦੀ ਸੂਈ ਫਿਰ ਆਨੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਆ ਗਈ।
-"ਮੈਂ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖੂੰ ਲੈਨਿਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਟਾਲਿਨ-ਤੇ ਜਾਂ ਰੱਖੂੰਗਾ ਮਾਓ-ਜੇ-ਤੁੰਗ! ਅੱਜ ਮੁਰਗਾ ਨ੍ਹੀ ਬਣਾਇਆ?" ਕਾਮਰੇਡ ਨੂੰ ਪੀਤੀ ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਯਾਦ ਆਇਆ।
-"ਅੱਜ ਤੋਂ ਥੋਡਾ ਮੁਰਗਾ ਬੰਦ ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਦਾਰੂ!" ਸੀਤਲ ਨੇ ਸੁਣਾਈ ਕੀਤੀ।
-"ਕਿਉਂ? ਇਹ ਜੁਆਕ ਜੰਮਣੈਂ ਕਿ ਕਰਫ਼ੂ ਲਾਉਣੈਂ?"
-"ਬੱਸ ਥੋਨੂੰ ਮੈਂ ਅੱਜ ਦੱਸਤਾ-ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਥੋਡਾ ਕੁੱਕੜ ਪਾਣੀ ਬੰਦ!"
-"ਇਹ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਆਲੇ ਨਾਅਰੇ ਤੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖਗੀ? ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ: ਇਹਨਾਂ ਪੁਲਸੀ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ-ਕੁੱਕੜ ਪਾਣੀ ਬੰਦ ਕਰੋ!"
-"ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਥੋਡਾ ਵੀ ਬੰਦ!"
-"ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ-ਐਮਰਜੈਂਸੀ?"
-"ਹਾਂ ਜੀ!"
-"ਵਾਹ ਨੀ ਮਾਂ ਦੀਏ ਰਾਮ ਰੱਖੀਏ! ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਐਂਮਰਜੈਂਸੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨ੍ਹੀ ਸੀ ਕੀਤੀ-ਤੇਰੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕੀ ਗੌਲਦੇ ਐਂ? ਦਾਰੂ ਮੁਰਗਾ - ਜਿ਼ੰਦਾਬਾਦ!"
-"ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਖੌਲ ਕਰਦੀ ਸੀ!" ਸੀਤਲ ਨੇ ਮੁਰਗਾ ਕਾਮਰੇਡ ਅੱਗੇ ਲਿਆ ਧਰਿਆ।
-"ਹੈਅ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ ਤੇਰੀ ਦੀ!"
-"ਮੈਨੂੰ ਪਤੈ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਚੀਜਾਂ ਕਦੋਂ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਓਂ?"
-"ਛੱਡਣੀਆਂ ਵੀ ਕਾਹਤੋਂ ਐਂ? ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਈ ਜੱਗ 'ਤੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ-ਹੋਰ ਕੀ ਜਾਣਾ ਈ ਜੱਗ ਤੋਂ ਲੈ ਮੀਆਂ।" ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਕੀਤੀ।
-"ਮੈਨੂੰ ਆਬਦੇ ਹੱਥੀਂ ਇਕ ਪੈੱਗ ਪਾ ਕੇ ਦੇਹ-ਨਾਲੇ ਟੇਪ ਲਾ!"
-"ਟੇਪ ਲਾ ਦਿੰਨੀ ਐਂ-ਪਰ ਪੈੱਗ ਪੁੱਗ ਨ੍ਹੀ ਮੈਂ ਪਾ ਕੇ ਦੇਣਾ!"
-"ਕਿਉਂ ਹੱਥ ਜੂਠੇ ਹੁੰਦੇ ਐ?"
-"ਹਾਂ ਜੀ!"
-"ਨਾਰਾਂ ਉਹੀ ਸਤਵੰਤੀਆਂ ਆਖਦੇ ਨੇ-ਜੋ ਪਤੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ।" ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਕੀਤੀ।
-"ਮੈਂ ਸਤਵੰਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਐਵੇਂ ਈ ਚੰਗੀ ਐਂ-।" ਤੇ ਸੀਤਲ ਨੇ ਟੇਪ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ।
ਗੀਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ, "ਦੇਖੂੰ ਤੈਨੂੰ ਪੁੱਤ ਜੰਮਦੇ---!"
-"ਉਏ ਬੱਲੇ ਸਾਹਨਾਂ! ਤੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਕਰਦੈਂ-ਬੱਚਾ ਜੀਵੇ ਤੇਰਾ--!" ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਉਠ ਕੇ ਨੱਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦਾਰੂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਬੋਤਲ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਡੁੱਲ੍ਹ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸੀਤਲ ਨੇ ਮਸਾਂ ਹੀ ਫੜ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖੁਆਈ ਅਤੇ ਬੈੱਡ 'ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਟੇਪ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਦਿਨ ਬੀਤਦਿਆਂ ਕੀ ਲੱਗਦੈ? ਸੀਤਲ ਦੇ ਦਿਨ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਦਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਰਦਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਸਵੇਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਆ ਕੇ ਸੀਤਲ ਨੂੰ ਲੈ ਗਈ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ 'ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਕੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ, ਜੋ ਕਿ ਬੱਚਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਣਦੀ ਸੀ।
ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਅਤੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਬੀਤ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਵੰਗ ਵਰਗੀ ਵਿਚਾਰੀ ਸੀਤਲ ਤਕਰੀਬਨ ਅਠਾਰਾਂ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਬਿਲਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਾਨ ਉਸ ਦੀ ਸੰਘ ਵਿਚ ਅੜੀ ਪਈ ਸੀ। ਚਿਹਰਾ ਬੱਗਾ ਪੂਣੀ ਵਰਗਾ ਅਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤੇ ਵਾਂਗ ਖੁਸ਼ਕ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਹਾਣੇਂ ਕਾਮਰੇਡ ਰੋਣਹਾਕਾ ਹੋਇਆ, ਕਦੇ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਘੁੱਟਦਾ ਅਤੇ ਕਦੇ ਪੇਟ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਖਾਧਾ-ਪੀਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਰਾਤ ਦੇ ਪੂਰੇ ਦੋ ਵਜੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾਇਆ। ਡਾਕਟਰ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ! ਤੁਹਾਡੀ ਮਿਸਜ਼ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਤੇਈ ਘੰਟੇ ਹੋ ਗਏ-।"
-"ਜੀ।"
-"ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਕ ਹੀ ਰਾਹ ਹੈ।"
-"ਉਹ ਕੀ ਜੀ?" ਕਾਮਰੇਡ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਲਿਫਿ਼ਆ ਖੜ੍ਹਾ, ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਲਈ ਕਾਹਲਾ ਸੀ।
-"ਆਪਰੇਸ਼ਨ!" ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਿਰਖਿਆ।
-"ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਰ! ਐਨਾਂ ਚਿਰ ਵਿਚਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਹਲਾਲ ਕਰੀ ਰੱਖਿਆ?" ਸੀਤਲ ਦੀ ਹਾਲਤ 'ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਹੰਝੂ ਵਗ ਤੁਰੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ 'ਤੇ ਘੋਰ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁੱਸਾ ਉਹ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ ਹੀ ਪੀ ਗਿਆ।
-"ਸੋ ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ-ਆਪਰੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ?" ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਮੈਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਿਉਂ ਹੋਊ ਸਰ?"
-"ਠੀਕ ਹੈ! ਐਥੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿਓ।"
ਲੋੜੀਂਦੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਕੇ ਕਾਮਰੇਡ ਸੀਤਲ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ। ਸੀਤਲ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਰਲਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਅੱਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਫਿਰ ਵਹਿ ਤੁਰਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੀਤਲ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਲੈ ਲਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਰੀ ਪੀੜ ਚੂਸ ਲਵੇ। ਪਰ ਉਹ ਬੇਵੱਸ ਖੜ੍ਹਾ, ਅੱਧਸੜੇ ਪੰਛੀ ਵਾਂਗ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ ਤੜਪ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਐਕਸਕਿਊਜ਼ ਮੀ ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ!" ਪਿੱਛੋਂ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਉਸ ਨੇ ਹੰਝੂ ਪੂੰਝ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਡਾਕਟਰ-ਡਾਕਟਰਨੀਆਂ ਦੀ ਟੀਮ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਕਾਮਰੇਡ ਨੂੰ ਉਹ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਟੀਮ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਜਾਪੀ।
ਡਾਕਟਰ ਸੀਤਲ ਦਾ ਬੈੱਡ ਆਪਰੇਸ਼ਨ-ਥੀਏਟਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਤੁਰੇ। ਕਾਮਰੇਡ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਲੱਤਾਂ ਘੜ੍ਹੀਸਦਾ ਹੋ ਤੁਰਿਆ।
-"ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ ਡਾਕਟਰ! ਕੀ ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?" ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਪਾਈਏ ਕੁ ਦਾ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਨਹੀਂ-ਬਾਹਰ ਉਡੀਕ ਕਰੋ।" ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉੱਤਰ ਮੋੜਿਆ।
-"ਕਿੰਨਾਂ ਕੁ ਚਿਰ ਡਾਕਟਰ?"
-"ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਘੰਟਾ।"
ਕਾਮਰੇਡ ਮੁੱਠੀਆਂ ਮੀਟ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਤਕਰੀਬਨ ਡੇੜ੍ਹ ਘੰਟਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਸੀਤਲ ਨੂੰ ਆਪਰੇਸ਼ਨ-ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗਿਆਂ, ਪਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਨਰਸ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ। ਆਪਰੇਸ਼ਨ-ਥੀਏਟਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲਾਲ ਬੱਤੀ ਜਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸੀ ਕਿ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਅਜੇ ਵੀ ਚਾਲੂ ਸੀ।
ਅਖੀਰ ਦੋ ਕੁ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਇਕ ਨਰਸ ਬਾਹਰ ਆਈ ਤਾਂ ਕਾਮਰੇਡ ਲਪਕ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਗਿਆ।
-"ਨਰਸ-ਮੇਰੀ ਮਿਸਜ਼ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਐ?"
ਪਰ ਨਰਸ ਨੇ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਗੋਂ ਔਸਰ ਝੋਟੀ ਵਾਂਗ 'ਧੱਪ-ਧੱਪ' ਪੈਰ ਮਾਰਦੀ ਪੌੜੀਆਂ ਉੱਤਰ ਗਈ। ਕਾਮਰੇਡ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਝਾਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਬਾਹਰ ਆਇਆ।
-"ਡਾਕਟਰ-ਮੇਰੀ ਮਿਸਜ਼ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ?"
-"ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ! ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਆਓ!" ਡਾਕਟਰ ਕਾਮਰੇਡ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ।
-"ਬੜੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਾਲ ਕਹਿਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ ਕਿ ਲੜਕੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਮਰ ਗਈ।"
-"ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਿਸਜ਼ ਡਾਕਟਰ?" ਕਾਮਰੇਡ ਦਾ ਦਿਲ ਧੜਕ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹਥੌੜੇ ਵਾਂਗ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਨਾਜ਼ਕ ਹੈ-ਬਿਹਤਰ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਫ਼ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਹੀ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਬੱਚੀ ਜੰਮਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਮਰ ਗਈ ਹੈ।"
-"ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਡਾਕਟਰ?"
-"ਹਾਂ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।"
-"ਪਰ ਕਿਉਂ?" ਕਾਮਰੇਡ ਦਾ ਸਰੀਰ 'ਥਰਨ-ਥਰਨ' ਕੰਬੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਆਫ਼ਤ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਰਦਾ ਘਾਟ ਵਿਚ ਬੱਚੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਪ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।"
-"ਪਰ ਡਾਕਟਰ-ਆਪਾਂ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਮੁਰਦਾ ਘਰ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ-ਮੈਂ ਬਕਸਾ ਬਣਵਾ ਕੇ ਜਹਾਜ ਰਾਹੀਂ ਬੱਚੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਇੰਡੀਆ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ-ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਆਪੇ ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਲਾਸ਼ ਲੈ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਆਖਰੀ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਦੇਣਗੇ।"
ਡਾਕਟਰ ਕੌੜਾ ਜਿਹਾ ਹੱਸ ਪਿਆ।
-"ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ-ਇਹ ਇੰਡੀਆ ਨਹੀਂ ਆਸਟਰੀਆ ਹੈ! ਸਬੰਧਿਤ ਕਾਰਵਾਈ ਸਾਨੂੰ ਅੱਠ ਘੰਟੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।"
ਕਾਮਰੇਡ ਦਾ ਦਿਲ 'ਧੱਕ' ਕਰਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ।
-"ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ-ਅਗਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਯਕੀਨ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਰਾਇ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ।"
-"ਡਾਕਟਰ ਮੇਰੀ ਮਿਸਜ਼ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਕਦ ਆਵੇਗੀ?"
-"ਤਕਰੀਬਨ ਛੇ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ।"
-"ਠੀਕ ਹੈ ਡਾਕਟਰ-ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਰਾਇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ।" ਤੇ ਕਾਮਰੇਡ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਦਿਲ ਨਾਲ ਤੁਰ ਗਿਆ।
ਸਵੇਰੇ ਅੱਠ ਵਜੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਇਕ ਵਕੀਲ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਵਕੀਲ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਬੱਚੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਮੁਰਦਾ ਘਰ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਪ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।
ਸਾਹ ਜਿਹੇ ਵਰੋਲਦਾ ਕਾਮਰੇਡ ਫਿਰ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਪਹਿਲੇ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ।
-"ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ ਹੈ?" ਕਿਸੇ ਨਰਸ ਨੇ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਹੱਥ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਕੋਈ ਲਿਸਟ ਜਿਹੀ ਫੜੀ ਹੋਈ ਸੀ।
-"ਜੀ ਹਾਂ।"
-"ਤੁਹਾਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਨੇ-ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਆ ਜਾਓ।"
-"ਕਿਉਂ ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ?" ਕਾਮਰੇਡ ਦਾ ਸਰੀਰ 'ਡਿੱਗੂੰ-ਡਿੱਗੂੰ' ਕਰਦਾ ਸੀ। ਲੱਤਾਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
-"ਪਤਾ ਨਹੀਂ।"
ਕਾਮਰੇਡ ਭੱਜ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵੱਲ ਗਿਆ।
-"ਡਾਕਟਰ ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ? ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਉਡੀਕ ਕਿਉਂ ਰਹੇ ਹੋ?" ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਅਜ਼ੀਬ ਚੁੱਪ ਵੈਣ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ।
-"ਬੈਠੋ ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ!" ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕੁਰਸੀ ਖਿੱਚ ਕੇ ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਬੈਠ ਗਿਆ।
-"ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ ਬੜੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਤਾਣ ਲਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀ ਮਿਸਜ਼ ਨੂੰ ਬਚਾ ਨਹੀਂ ਸਕੇ-ਉਹ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ-ਆਓ!" ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਉਸ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਦਿੰਦੇ ਅੱਗੇ ਲੱਗ ਤੁਰੇ। ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਬਿੰਡੇ ਟਿਆਂਕ ਰਹੇ ਸਨ।
ਜਾਣ ਸਾਰ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਸੀਤਲ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਤੋਂ ਚਿੱਟਾ ਕੱਪੜਾ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਸੀਤਲ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁੱਤੀ ਪਈ ਸੀ। ਬੇਫਿ਼ਕਰ, ਅਹਿਲ! ਕਾਮਰੇਡ ਦਾ ਸੀਨਾਂ ਪਾਟ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਧਾਹ ਮਾਰੀ।
-"ਹਾਏ ਉਏ ਡਾਢਿਆ ਰੱਬਾ-ਮੈਂ ਲੁੱਟਿਆ ਗਿਆ! ਉਏ ਰੱਬਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਚੱਕ ਲੈ ਉਏ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ!"
ਡਾਕਟਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਰਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਪਰ ਉਹ ਸੀਤਲ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨਾਲ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਰੋਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਛਾਤੀ ਪਿੱਟਦਾ ਰਿਹਾ। ਹੰਝੂ ਕੇਰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਅਖੀਰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੀਤਲ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੋੜ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦਫ਼ਤਰ ਲੈ ਆਏ।
-"ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ-ਤੁਸੀਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇੰਡੀਆ ਲਿਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੋਂਗੇ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਸਕਾਰ ਕਰੋਂਗੇ?" ਜਦ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਕਾਮਰੇਡ ਨੂੰ ਸੀਤਲ ਦੇ ਕਹੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਚੇਤੇ ਆ ਗਏ।
-"ਮਰਨਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਸਭ ਨੇ ਐਂ-ਮਰੀਏ ਜਿੱਥੇ ਮਰਜ਼ੀ-ਪਰ ਮੇਰਾ ਸਸਕਾਰ ਪੰਜਾਬ 'ਚ ਹੋਵੇ-ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਜਾਣੇਂ ਰੋਣ ਆਲੇ ਵੀ ਹੋਣ।" ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਨੇਤਰ ਫਿਰ ਚੋਣ ਲੱਗ ਪਏ।
-"ਬੋਲੋ ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘ?"
-"ਡਾਕਟਰ ਇੰਡੀਆ ਈ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗਾ।"
-"ਠੀਕ ਹੈ-ਤੁਸੀਂ ਹਵਾਈ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਬਕਸਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਲਓ-ਅਸੀਂ ਉਤਨਾ ਚਿਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਮੁਰਦਾ ਘਰ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ-ਤੇ ਐਥੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿਓ!"
ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟਿਕਟਾਂ ਅਤੇ ਬਕਸਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ। ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਕੇ ਛੁੱਟੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕਰਵਾਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦਿਲ-ਵਿੰਨ੍ਹਵੀਂ ਗੱਲ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਟਰੱਕ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਔਸਾਣ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਰੋਣ ਪਿੱਟਣ ਪੈ ਗਿਆ। ਮਾਲੂਕ ਜਿਹੀ ਜਿੰਦੜੀ ਵਾਲੀ 'ਹੱਸੂੰ-ਹੱਸੂੰ' ਕਰਦੀ ਸੀਤਲ ਸਭ ਨੂੰ 'ਅਲਵਿਦਾ' ਆਖ ਜਹਾਨੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। ਇਤਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੱਚੀ ਦੇ ਮਰਨ ਦਾ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਤਨਾ ਕਿ ਸੀਤਲ ਮਰੀ ਦਾ।
ਅਗਲੀ ਸ਼ਾਮ ਕਾਮਰੇਡ ਦੋਨੋਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਉਤਰਿਆ।
ਇੰਮੀਗਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਕੇ ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਲੈਣੀਆਂ ਚਾਹੀਆਂ ਤਾਂ ਏਅਰਪੋਰਟ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਖਾਹ-ਮਖਾਹ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦੁਬਾਰਾ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਸੀਤਲ ਕੋਲ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਿਕ ਮੌਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਾ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਪਰ ਪੋਸਟ ਮਾਰਟਮ ਦੀ ਕਾਪੀ ਕਾਮਰੇਡ ਕੋਲ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਅਖੀਰ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਦੀ ਖੱਜਲ ਖੁਆਰੀ ਬਾਅਦ ਕਾਮਰੇਡ ਨੇ ਦੋ ਸੌ ਅਮਰੀਕਨ ਡਾਲਰ ਸਬੰਧਿਤ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲਈਆਂ।
ਬਾਪੂ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ਕਾਮਰੇਡ ਭੁੱਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋਇਆ, ਦਿਲ ਹਲਕਾ ਕੀਤਾ। ਬਾਪੂ ਵੀ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਅੱਥਰੂ ਕੇਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਖਾਰੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸਾਊ ਬੀਬੀ, ਚਿੱਟੀ ਦਾਹੜੀ ਭਿੱਜਦੀ ਰਹੀ।
ਟਰੱਕ 'ਤੇ ਲਾਸ਼ਾਂ ਲੱਦ ਕੇ ਪਿੰਡ ਲੈ ਆਂਦੀਆਂ। ਘਰ ਆਈਆਂ ਦੋ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸੱਖਣਾ ਪੁੱਤ ਦੇਖ ਕੇ ਬੇਬੇ ਨੂੰ ਗਸ਼ ਪੈ ਗਈ। ਚਮਚੇ ਨਾਲ ਬੇਬੇ ਦੀ ਦੰਦਲ ਤੋੜੀ। ਪਿੰਡ 'ਚੋਂ ਡਾਕਟਰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਟੀਕਾ ਕਰਵਾਇਆ। ਦੁਆਈ ਦਿੱਤੀ। ਬੇਬੇ ਕੁਝ ਸੁਰਤ ਫੜ ਗਈ। ਪਰ ਬੇਬੇ ਦੇ ਵੈਣ ਕੰਧਾਂ ਪਾੜ ਰਹੇ ਸਨ।
ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਭੂਮੀ ਲਿਜਾ ਕੇ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਲਾਟਾਂ ਅੰਬਰ ਛੂਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਚਿਖ਼ਾ ਦੇ ਪਾਸੀਂ ਖੜ੍ਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ 'ਤੇ ਲਾਟਾਂ ਦਾ ਚਾਨਣ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਬੰਦੇ ਸੋਗ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬੰਦੇ ਨਹੀਂ, ਮੜ੍ਹੀਆਂ 'ਤੇ ਦੀਵੇ ਬਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਦੀਵੇ! ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਕੇ ਬੋਹੜ ਹੇਠਲੇ ਨਲਕੇ ਕੋਲ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਰੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਕਾਮਰੇਡ ਸੀਤਲ ਦੀ ਚਿਖ਼ਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਲੈ! ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਮੀਟ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਸੀ ਨ੍ਹਾ? ਛੱਡਤਾ ਅੱਜ ਸਾਰਾ ਕੁਛ! ਮੱਚ ਗਿਆ ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਅੱਜ ਤੇਰੀ ਚਿਖ਼ਾ ਨਾਲ ਈ-ਮੱਚ ਗਿਆ ਬੱਸ!" ਤੇ ਫਿਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਸਪੀਕਰ ਵਿਚੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਪਈ।
-"ਕੋਈ ਨਿੰਦਕੁ ਹੋਵੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕਾ ਫਿਰਿ ਸਰਣਿ ਗੁਰ ਆਵੈ।। ਪਿਛਲੇ ਗੁਨਹ ਸਤਿਗੁਰੁ ਬਖਸਿ਼ ਲਏ ਸਤਿ ਸੰਗਤਿ ਨਾਲ ਰਲਾਵੈ।।" ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਕਾਮਰੇਡ ਸਿਰ ਤੋੜ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜ ਪਿਆ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾੁਹਬ ਜੀ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਵਿਚ ਜਾ ਡਿੱਗਿਆ।
-"ਰੱਬ? ਕਿਹੜਾ ਰੱਬ?" ਆਖਣ ਵਾਲਾ ਕਾਮਰੇਡ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਵਿਚ ਪਿਆ, ਨੱਕ ਨਾਲ ਲਕੀਰਾਂ ਕੱਢਦਾ, ਮੁਆਫ਼ੀਆਂ ਮੰਗਦਾ, ਜਾਰੋ ਜਾਰ ਰੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਫਿਰ, " ਜੋ ਸਰਣਿ ਆਵੈ ਤਿਸੁ ਕੰਠ ਲਾਵੈ ਇਹੁ ਬਿਰਦੁ ਸੁਆਮੀ ਸੰਦਾ।।" ਮਿੱਠੀ ਬਾਣੀ ਕਾਮਰੇਡ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਣ ਘੁਲ ਗਈ।

Te Siva Bujh Geya Si...

ਕਹਾਣੀ: ਤੇ ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ

ਤੇ ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ

(ਕਹਾਣੀ)

ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜੰਗਲ-ਪਾਣੀ ਜਾਣ ਦੀ ਆਮ ਆਦਤ ਸੀ। ਜਦ ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਵਜੇ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਵਿਹਲ ਮਿਲਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਾਈਕਲ ਚੁੱਕ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਹਰ ਘਰ ਨੇ ਟੁਆਇਲਟ ਘਰੇ ਹੀ ਪੁਟਵਾ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਹਰਦੀਪ ਨੇ ਆਪਣਾ 'ਰੁਟੀਨ' ਕਦੇ ਨਾ ਬਦਲਿਆ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ 'ਤੇ ਅਥਾਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ। ਹਰ ਇਕ ਦਾ ਭਲਾ ਸੋਚਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੀ ਬੁਰਾ ਕਰਨਾ ਸੀ? ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਡਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ।

ਜਦ ਉਹ ਸਿਵਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਨ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਚਿਖ਼ਾ 'ਲੱਟ-ਲੱਟ' ਮੱਚ ਰਹੀ ਸੀ। ਚਿਖ਼ਾ ਦੇ ਪਾਸੇ ਅੱਠ-ਦਸ ਬੰਦੇ ਮਸੋਸੇ ਜਿਹੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਮਨਹੂਸ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਸਿਵਾ ਬਲਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੌਤ ਨਾਚ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਤੀ ਦਾ ਸਿਵਾ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਪੁੱਤ ਦਾ ਸਿਵਾ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਭਰਾ ਦਾ ਸਿਵਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਮਾਸੂਮ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਿਉ ਦਾ ਸਿਵਾ ਬਲਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਕੋਈ 'ਕਰਾਸ-ਫ਼ਾਇਰਿੰਗ' ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਕੋਈ 'ਮੁਕਾਬਲੇ' ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਕੋਈ---!

ਲੋਕ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਚਿਖ਼ਾ 'ਤੇ ਆਖਰੀ ਡੱਕੇ ਸੁੱਟ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਕੋਈ ਪੁੱਛਣ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਸਾਹਸ ਹੀ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਤੇ ਆਮ ਦੋ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, "ਪੁਲਸ ਨੇ ਕੁੱਟ ਕੇ ਮਾਰਤਾ!" ਜਾਂ "ਮੁਕਾਬਲੇ 'ਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ!" ਸੱਚ ਕੀ ਹੁੰਦਾ? ਲੋਕ ਸਭ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ 'ਚੂੰ' ਨਾ ਕਰਦੇ! ਕਿਹੜਾ ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਹੋਣੀ ਸੀ? ਬੱਸ! ਕਹਿਣ-ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਹੀ ਪੁੜੇ 'ਸੇਕੇ' ਜਾਂਦੇ ਸਨ!

ਹਰਦੀਪ ਨੇ ਇਕ ਘੋਰ ਉਦਾਸ ਹੋਈ ਬਿਰਧ ਮਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਚਿਖ਼ਾ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।

-"ਇਹ ਕੌਣ ਮਰ ਗਿਆ ਬੇਬੇ?" ਹਰਦੀਪ ਨੇ ਅੰਦਰਲਾ ਸਾਹਸ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਹਕੀਕਤ ਸੁਣਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।

-"ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਮਜਬਣ ਮਰਗੀ ਪੁੱਤਾ!" ਮਾਈ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਫਿ਼ੱਸ ਹੀ ਪਈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਬੁਝੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ।

-"ਹੈਂ--!" ਹਰਦੀਪ ਦਾ ਤਰਾਹ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।

-"ਨਪੁੱਤੇ ਰੱਬ ਨੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਕਿਉਂਟਣ ਦਾ ਵੀ ਟੈਮ ਨਾ ਦਿੱਤਾ-ਬੰਦਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕੀ ਐ-ਹੋ ਕੀ ਜਾਂਦੈ? ਕੀ ਉਸ ਡਾਢੇ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਕੋਈ ਜੋਰ ਐ? ਕਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਖੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੁੱਛਣੈਂ ਜਾਂ ਡਾਂਗ ਮਾਰਨੀ ਐਂ?"

-"-----।" ਹਰਦੀਪ ਦਾ ਅੰਦਰ 'ਝਰਨ-ਝਰਨ' ਕੰਬੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਸੁਡੌਲ ਸਰੀਰ ਮਿੱਟੀ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ।

-"ਐਮੇਂ ਬੰਦਾ ਮੇਰੀ-ਮੇਰੀ ਕਰਦਾ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਦਾ ਰਹਿੰਦੈ-ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਔਹ ਐ-ਨੀਲੀ ਛੱਤ ਆਲਾ!" ਮਾਈ ਫਿ਼ਸਦੀ, ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੱਥ ਜੋੜਦੀ ਤੁਰ ਗਈ।

-"ਨਹੀਂ! ਰੱਬ ਐਡਾ ਨਿਰਦਈ ਨਹੀਂ-ਜਿੱਡੇ ਨਿਰਦਈ ਉਸ ਦੇ ਬੰਦੇ ਐ।" ਹਰਦੀਪ ਦਾ ਮਨ ਬੋਲਿਆ।

-"ਕਹਿੰਦੇ ਐ ਰੱਬ ਇਨਸਾਫ਼ ਕਰਦੈ-ਆਹ ਤੇਰਾ ਇਨਸਾਫ਼ ਐ ਰੱਬਾ? ਜੇ ਵਾਕਿਆ ਈ ਤੇਰਾ ਆਹ ਇਨਸਾਫ਼ ਐ-ਤਾਂ ਜਾਹ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਜਾਂ ਤੇਰੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ!" ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ ਕੱਟੀ-ਵੱਢੀਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਰੱਬ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਦਾ ਚਿਖ਼ਾ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਚਿਖ਼ਾ ਆਪਣੇ ਪੂਰੇ ਜੋਬਨ 'ਤੇ ਮੱਚ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੀਭਾਂ ਕੱਢਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਮਜਬਣ ਦੀ ਨੁਹਾਰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਸ ਰਹੀ ਸੀ! ਇਕ ਬੜੇ ਹੀ ਦਿਲ ਵਾਲੀ, ਪਰ ਲਾਚਾਰ ਔਰਤ ਦੀ ਨੁਹਾਰ! ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਬੋਲ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਛੁਰੀ ਵਾਂਗ ਪੱਛ ਰਹੇ ਸਨ।

-"ਬੱਸ ਡਾਕਦਾਰ ਜੀ-ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦੀ ਰੱਖ ਲਵੋ-ਫਿਰ ਮੈਂ ਜਿਉਣਾਂ ਵੀ ਕਾਹਦੇ ਆਸਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸ ਆਸਤੇ ਐ? ਜੇ ਮੈਂ ਈ ਤੁਰਗੀ-ਤਾਂ ਇਹਨੂੰ ਬਿਚਾਰੀ ਨੂੰ ਕੀਹਨੇ ਬੂਹਿਓਂ ਉਠਾਉਣੈਂ?"

ਉਮਰ ਭਰ ਦੁੱਖਾਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਇਕ ਸੁਆਹ ਦੀ ਢੇਰੀ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਾਂ, ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਸੁਆਹ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ! ਉਹ ਚਿਖ਼ਾ ਨੂੰ ਧੁਖਦੀ ਛੱਡ, ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੰਝੂ 'ਪਰਲ-ਪਰਲ' ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਅੰਦਰ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰਿਆ, ਪਰ ਲੱਤਾਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਹ 'ਧੜ੍ਹੰਮ' ਕਰਕੇ ਰਾਹ 'ਤੇ ਹੀ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਕਾਫ਼ੀ ਚਿਰ ਪਿਆ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਉਠਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਹੀ ਨਾ ਪਿਆ।

ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।

ਲੋਕ ਖੇਤੋਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤ ਰਹੇ ਸਨ।

-"ਨੀ ਆਹ ਕੌਣ ਪਿਐ?" ਖੇਤੋਂ ਝੋਨਾਂ ਝਾੜ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਇਕ ਬੁੜ੍ਹੀ ਨੇ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਸਿਰ 'ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਭਰੀ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ।

-"ਹੋਊ ਕੋਈ! ਨਸ਼ੇ ਆਲੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਖਾਧੀਆਂ ਲੱਗਦੀਐਂ।" ਦੂਜੀ ਬੋਲੀ। ਪਹਿਚਾਨਣ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਗਈਆਂ। ਹਰਦੀਪ ਨੇ ਸਾਰੀ ਤਾਕਤ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸਾਈਕਲ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਊਧ-ਮਧੂਣਾਂ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ।

ਹਰਦੀਪ ਦਾ ਜਨਮ ਇਕ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਬਾਪ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਕਾਲਜ ਦਾ ਖਰਚਾ ਬਾਪੂ ਝੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਨਾ ਉਹ ਅੱਗੇ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਘਰ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁੰਡਾ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ। ਕਾਲਜ ਜਾਣ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਮੁੰਡੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਦਮ ਤੋੜ ਗਈ। ਸਤਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹਰਦੀਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਅੱਗੇ ਕਦੇ ਪੂਰਾ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ।

ਹਰਦੀਪ ਦੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਇਕ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਵਾਹੀ ਵਿਚ ਉਹ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਪਾਉਣਾਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਨਾਲੇ ਵਾਹੀ ਨੂੰ, ਬਾਪੂ ਕੋਲੇ ਕਿਹੜਾ ਝੱਖੜਆਲੀਏ ਸਰਦਾਰ ਵਾਲੀ ਢੇਰੀ ਸੀ? ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੰਜ-ਪਾਂਜੇ ਵੀ ਪੂਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਾਪੂ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹੋਇਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਦੋ ਪੱਕੇ ਖਣ ਨਹੀਂ ਉਸਾਰ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਲਿਉੜ ਡਿੱਗਣੋਂ ਨਹੀਂ ਹਟੇ ਸਨ। ਬੇਬੇ ਵਿਚਾਰੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਛੱਪੜ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਢੋਅ-ਢੋਅ ਕੇ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਅੱਕਲਕਾਨ ਹੋਈ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੀਂਹ-ਕਣੀਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਿਉਣਾਂ ਦੁੱਭਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।

"ਡਾਕਦਾਰ ਜੀ-ਇਹਨੂੰ ਟੀਕਾ ਟੱਲਾ ਲਾਉਣਾਂ ਸਿਖਾ ਦਿਓ-ਜਦੋਂ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਕੰਮ ਸਿੱਖ ਗਿਆ-ਕਿਤੇ ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਦਿਆਂਗੇ।" ਬਾਪੂ ਨੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਸੀ।

-"ਬੰਤਾ ਸਿਆਂ! ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪੈਂਤੀ ਨਹੀਂ ਬਈ ਬੰਦਾ ਆਥਣ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਜਾਊ-ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਲਗਨ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਜਰੂਰਤ ਐ-।" ਖ਼ੁਦ ਦਸਵੀਂ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਡਾਕਟਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੀ ਏ ਪਾਸ ਦੱਸਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਸ਼ਹਿਰ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਸਾਲ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਤੋਰ ਲਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੀ ਏ ਐੱਮ ਐੱਸ ਡਿਗਰੀ ਪਾਸ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ!

-"ਚਾਹੇ ਕੁੱਟ ਕੇ ਧੌੜੀ ਲਾਹ ਦਿਓ-ਪਰ ਮੇਰੀ ਮਿੰਨਤ ਐ ਜੀ-ਇਹਨੂੰ ਬੰਦਾ ਬਣਾ ਦਿਓ।" ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵਿਆਈਆਂ ਪਾਟੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ।

-"ਕੀ ਨਾਂ ਐਂ ਬਈ ਕਾਕਾ ਤੇਰਾ?"

-"ਜੀ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ।"

-"ਕੰਮ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਦਿਆਂਗੇ ਸਿਖਾ-ਪਰ ਇਕ ਦੋ ਸਾਲ ਐਥੇ ਲਾਉਣੇ ਪੈਣਗੇ-ਤੇ ਨਾਲੇ ਘਰ ਦਾ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਚੱਕਣ-ਧਰਨ ਵੀ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਪਊ।"

-"ਮੈਖਿਆ ਹਜੂਰ ਚਾਹੇ ਗੋਹਾ ਸਿਟਵਾ ਲਿਆ ਕਰਿਓ!" ਬੰਤਾ ਹਰਦੀਪ ਵੱਲੋਂ ਬੋਲਿਆ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਵਾਹੀ ਵਿਚ ਅੱਕਲਕਾਨ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ।

-"ਹੋਰ ਸੁਣ! ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਤੇਰਾ ਐਥੇ-ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਲਈ ਪੂਛ ਨਾ ਤੁੜਾਈਂ!" ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਰੋਟੀ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਰਹਾਇਸ਼ ਦਾ ਅਹਿਸਾਨ ਜਤਾ ਕੇ ਕੰਨ ਕੀਤੇ। ਮੁਫ਼ਤੋ-ਮੁਫ਼ਤੀ ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ ਦਸਵੀਂ ਪਾਸ ਮੁੰਡਾ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

-"ਲੈ ਜੀ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਇਹਨੇ ਟੋਭਾ ਭਰਨੈਂ? ਉਹੀ ਪਿੰਡ ਐ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਖਪਦੇ ਮਰਗੇ-ਜੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਲਵੇ-ਖੌਂਸੜਾ ਲਾਹ ਲਿਓ-ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੁੱਟੀ ਐ।" ਆਖ ਬੰਤਾ ਸਿੰਘ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ।

ਬੱਸ! ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹਰਦੀਪ ਦੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਰੱਖੀ ਮੱਝ ਵਾਸਤੇ ਪੱਠੇ ਲਿਆਉਣੇ ਪੈਂਦੇ, ਉਗਰਾਹੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ, ਕਣਕ ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਉਧਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਢੋਹਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ। ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਨਲੀਚੋਚਲ ਜਿਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚਿੜ੍ਹ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਧ ਸੁੱਟਦੇ ਜੁਆਕ ਹਮੇਸ਼ਾ "ਰੀਂ-ਰੀਂ" ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਹੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸੁਰਖੀ-ਬਿੰਦੀ ਹੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਹਰਦੀਪ ਬਾਪੂ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਰ ਕੁਚਲ ਕੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਕੰਮ ਸਿਖਦੇ ਮੁੰਡੇ "ਨਿੱਕੀ" ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਘੁਲ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਇੱਟਾਂ-ਰੋੜਿਆਂ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਹਰਦੀਪ ਨੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇੱਟਾਂ ਰੋੜੇ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਹਨ। ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨਾਲ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੀ ਮਹਾਨ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦੇ ਹਨ। "ਮਰੂੰ-ਮਰੂੰ" ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ!

ਤਕਰੀਬਨ ਇਕ ਸਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਆਇਆਂ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਦਾ ਕਦੀ ਨਾਂ ਤੱਕ ਨਾ ਲਿਆ। ਬੇਬੇ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੀਂ-ਕਦਾਈਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਬਾਪੂ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਟੀਕੇ ਲਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਚੈੱਕ-ਅੱਪ ਕਰਦਾ ਵੇਖ ਫੁੱਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸਮਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਹਰਦੀਪ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਦੇਖ ਕੇ ਬੇਬੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਗੁੱਝਾ-ਗੁੱਝਾ ਆਖਦੀ:

-"ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਡਾਕਦਾਰ ਲੱਗਦੈ!"

-"ਤੂੰ ਜੁਆਕ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਲਾਦੀਂ-ਸਾਅਲੀ ਢੇਅਡ!" ਬਾਪੂ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਸਾਂਭੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਬਾਪੂ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਚਾਰ ਪੈੱਗ 'ਰੂੜੀ-ਮਾਰਕਾ' ਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਚਾਹੜਦਾ ਸੀ। ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਕੱਛਾਂ ਵਿਚ ਕੁਤਕੁਤਾੜੀਆਂ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ।

-"ਸਾਲ ਖੰਡ ਹੋਰ ਐ ਦਲੀਪ ਕੁਰੇ-।" ਉਹ ਪੀਤੀ ਵਿਚ ਘਰੇ ਜਾ ਕੇ ਗੱਲ ਤੋਰ ਲੈਂਦਾ।

-"ਬੱਸ ਆਪਣਾ ਹਰਦੀਪ ਸਿਉਂ ਪੂਰਾ ਡਾਕਦਾਰ ਬਣਜੂਗਾ-ਫੇਰ ਉਹਦੀ ਪਿੰਡ ਈ ਦੁਕਾਨ ਖੁਲ੍ਹਵਾ ਦਿਆਂਗੇ-ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੱਥ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਿਆ ਕਰੂੰਗਾ-ਲੋਕ ਆਖਿਆ ਕਰਨਗੇ-ਆਹ ਜਾਂਦੈ ਬਈ ਡਾਕਦਾਰ ਹਰਦੀਪ ਸਿੰਘ ਉਪਲ ਦਾ ਪਿਉ-ਫੇਰ ਮੈਂ ਪਿੰਡ 'ਚ ਚੌੜਾ ਹੋ ਕੇ ਤੁਰਿਆ ਕਰੂੰ-ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਨੂੰ ਦੁਆਈ ਸਸਤੀ ਦੁਆਇਆ ਕਰੂੰ-ਅੱਬਲ ਤਾਂ ਮੁਖ਼ਤ!"

ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਸੁਣੀਂ ਜਾਂਦੀ।

-"ਦਲੀਪ ਕੁਰੇ! ਅਸੀਂ ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਪੁੱਤ ਐਂ-ਜਿਹੜੇ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲੱਗੇ 'ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ-ਰਾਹੀ ਪਾਂਧੀ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ' ਆਖ ਕੇ ਬੀਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਐਂ।" ਉਹ ਹਿੱਕ 'ਚ ਧੱਫ਼ੇ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕਹਿੰਦਾ।

ਕਪਾਹਾਂ ਦੀ ਚੁਗਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ 'ਤੇ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਕਮਰਕੱਸਾ ਕੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਜਦੂਰ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀ ਥਾਂ!

-"ਹਰਦੀਪ!" ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਹਾਕ ਮਾਰੀ।

-"ਹਾਂ ਜੀ?"

-"ਜਾਹ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਟੀਕਾ ਲਾ ਕੇ ਆ!"

ਹਰਦੀਪ ਬੈਗ ਚੁੱਕ ਤੁਰ ਗਿਆ।

ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਅਲਾਣੀ ਮੰਜੀ 'ਤੇ ਪਈ ਹੁੰਗਾਰ ਮਾਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਪੀਲਾ ਜ਼ਰਦ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੰਜੀ 'ਚ ਪਈ ਉਹ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਮੁੱਠ ਹੀ ਤਾਂ ਜਾਪਦੀ ਸੀ! ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਹਾਣੇਂ ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਅੱਕੀ ਭੁੰਜੇ ਹੀ ਬੈਠੀ ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

-"ਕੀ ਹਾਲ ਐ ਤੁਹਾਡਾ?" ਹਰਦੀਪ ਨੇ ਟੀਕਾ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੁੱਛਿਆ। ਪੀਲੀਏ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਕੜ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਪਈ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਨੇ 'ਨਾਂਹ' ਵਿਚ ਹੱਥ ਹਿਲਾਇਆ। ਪਰ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਬੋਲ ਨਾ ਸਕੀ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬੈਠਣ ਲਈ ਮੰਜੀ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰਿਆ।

-"ਹਰਦੀਪ ਸ਼ੇਰਾ! ਡਾਕਦਾਰ ਨੂੰ ਕਹੀਂ-ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਟੀਕਾ ਲਾਉਣ ਮੇਰੇ ਆਪ ਆਵੇ।" ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਨੇ ਬੜੀ ਔਖ ਨਾਲ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਹਰਦੀਪ ਨੇ 'ਹਾਂ' ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ। ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਘਰ ਟੀਕਾ ਲਾਉਣ ਕਦੀ ਆਉਣਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਬੜਾ ਲਾਲਚੀ ਅਤੇ ਬਦ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਖਾਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ ਘਰੀਂ ਉਹ ਟੀਕਾ ਸਕੂਟਰ 'ਤੇ ਆਪ ਲਾਉਣ ਜਾਂਦਾ। ਪਰ ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਦੇ ਘਰ ਨਿੱਕੀ ਜਾਂ ਹਰਦੀਪ ਨੂੰ ਹੀ ਭੇਜ ਛੱਡਦਾ। ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਚਲਾਉਣ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਖਾਤਿਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਜਦ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲ ਨਿਕਲੀ ਸੀ ਤਾਂ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੀਮਤ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨਿੱਕੀ ਅਤੇ ਹਰਦੀਪ ਹੀ ਆਉਂਦੇ!

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਈ। ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਕੁਝ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਬੰਦੇ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦਾ ਮੰਜਾ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਹੀ ਚੁੱਕ ਲਿਆਏ। ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਮਰੀ ਜਿਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਅੱਗੇ ਦੁਹਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ:

-"ਬੱਸ ਡਾਕਦਾਰ ਜੀ-ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦੀ ਰੱਖ ਲਵੋ-ਫਿਰ ਮੈਂ ਜਿਉਣਾਂ ਵੀ ਕਾਹਦੇ ਆਸਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਆਸਤੇ ਐ? ਜੇ ਮੈਂ ਈ ਤੁਰ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹਨੂੰ ਵਿਚਾਰੀ ਨੂੰ ਕੀਹਨੇ ਬੂਹਿਓਂ ਉਠਾਉਣੈਂ?"

-"ਮੈਂ ਇੰਜੈਕਸ਼ਨ ਲਿਖ ਦਿੰਨੈ-ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਮੰਗਵਾ ਲਓ-ਘਬਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।" ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਚਿੱਟ ਲਿਖ ਦਿੱਤੀ।

ਵਿਹੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਕੇ, ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਟੀਕੇ ਮੰਗਵਾ ਲਏ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

-"ਜਿਹੜੇ ਟੀਕੇ ਆਪਾਂ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਐ-ਉਹ ਆਪਾਂ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਨ੍ਹੀ ਲਾਉਣੇ!" ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਡਾਕਟਰ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।

-"ਹੋਰ ਕੀਹਦੇ ਲਾਉਣੇ ਐਂ ਜੀ?" ਨਿੱਕੀ ਅਤੇ ਹਰਦੀਪ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਬੋਲੇ। ਰੋਟੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਆਕੜ ਗਈ ਸੀ।

-"ਮੇਲੂ ਬਲੈਕੀਏ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਦੇ! ਮੋਟੀ ਸਾਮੀਂ ਐਂ-ਮਜਬਣ ਤੋਂ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲੂ?"

-"ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਕੀ ਲਾਵਾਂਗੇ ਜੀ?" ਹਰਦੀਪ 'ਬਿੱਟ-ਬਿੱਟ' ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਜਮਦੂਤ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।

-"ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਲਾਓ ਬੀ-ਟਵੈੱਲਵ! ਕਾਕਾ ਇਹ ਬਿਜ਼ਨਿਸ ਐ-ਬੀ-ਟਵੈੱਲਵ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਪੱਚੀ ਪੈਸੇ ਵਿਚ ਪੈਂਦੈ-ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਟੀਕੇ ਵਿਹੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਐ-ਉਹ ਇਕ ਟੀਕਾ ਪੈਂਦੈ ਛੇ ਰੁਪਏ ਦਾ-ਛੇ ਤੋਂ ਬਣਾਉਣੇ ਐਂ ਆਪਾਂ ਸਿੱਧੇ ਚੌਵੀ ਰੁਪਈਏ! ਨਾਲੇ ਇਹਨਾਂ ਮਜ੍ਹਬੀਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤੈ ਬਈ ਕਿਹੜਾ ਟੀਕਾ ਲਾਇਐ? ਬੱਸ ਟੀਕੇ ਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਹੋਵੇ-ਦਸ ਦਿਨ ਗਾਈ ਜਾਣਗੇ: ਬੜਾ ਤਾਕਤਵਰ ਟੀਕਾ ਸੀ ਬਈ!" ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਹੱਥ ਧੋਣ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਬੁਰਕੀ ਹਰਦੀਪ ਦੇ ਸੰਘ ਵਿਚ ਫ਼ਸ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਅੰਨ ਨਹੀਂ, ਗਰੀਬ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾ ਰਿਹਾ ਹੈ! ਉਸ ਨੇ ਬੁਰਕੀ ਉਗਲੱਛ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਰੋਟੀ ਉਸ ਨੇ ਵੀਹੀ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਨਿੱਕੀ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ!

ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨੀਂਦ ਨਾ ਪਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਬਰਾਬਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ਅੰਦਰ ਸੋਚਾਂ ਦੀ ਘੋੜ-ਦੌੜ ਜਾਰੀ ਸੀ। ਮੇਲੂ ਬਲੈਕੀਏ ਦੀ ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਤੀ ਡਾਕਟਰ ਇਤਨਾ ਫਿ਼ਕਰਮੰਦ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਗਰੀਬਣੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਤਨਾ ਬੇਕਿਰਕ? ਮੇਲੂ ਬਲੈਕੀਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੋਟੀ ਅਸਾਮੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਅਰਥਾਤ ਇਕ ਮਾਂ, ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਦੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੱਕ ਹੀ ਜਿ਼ੰਦਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਤਮੰਨਾਂ ਰੱਖਦੀ ਸੀ! ਮੇਲੂ ਬਲੈਕੀਏ ਕੋਲ ਤਾਂ ਬੇਅੰਤ ਪੈਸਾ ਸੀ, ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਵੀ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਦੋ ਨੰਬਰ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਪੈਸਾ ਉਹ ਬੜੀ ਬੇਕਿਰਕੀ ਨਾਲ ਵਰਤਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਡਾਉਂਦਾ ਸੀ! ਹਜ਼ਾਰ-ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਹੀ ਉਹ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਪਿਆ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਵਿਚਾਰੀ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ---? ਜੋ ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਾ ਆਟਾ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਪੇਟ ਪਾਲਦੀ ਸੀ! ਵਿਹੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਗਰੀਬ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ, ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਇਲਾਜ਼ ਵਾਸਤੇ! ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ! ਉਸ ਦੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੱਕ ਜਿ਼ੰਦਾ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ! ਤੇ ਇਹੇ ਜਮਦੂਤ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਟੀਕੇ, ਉਸ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣੇ? ਇਹ ਕਿਧਰਲਾ ਇਨਸਾਫ਼ ਹੈ? ਆਦਮੀ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਉਚਾ-ਨੀਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਆਪਣੇ ਕਰਮ-ਕਾਰਜ ਕਰਕੇ ਊਚ-ਨੀਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ! ਫਿਰ ਨੀਚ ਡਾਕਟਰ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਵਿਹੜੇ ਵਾਲੇ? ਡਾਕਟਰ ਤਾਂ ਆਦਮਖੋਰ ਹੈ! ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਬਚਾਉਣਾ, ਤੇ ਇਹੇ ਬੁੱਚੜ ਕਿਸੇ ਗਰੀਬਣੀ ਦੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ--?

ਨਿੱਕੀ ਅਤੇ ਹਰਦੀਪ ਜਿਵੇਂ ਪਏ ਸਨ, ਉਵੇਂ ਹੀ ਮੂੰਹ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਹੀ ਉਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ। ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ ਬਗੈਰ ਚਾਹ ਪੀਤਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਜੰਗਲ-ਪਾਣੀ ਹੋ ਤੁਰੇ। ਤੁਰਦੇ-ਤੁਰਦੇ ਉਹ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਸਿਵੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ! ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਭਰ ਕੇ ਉਛਲ ਗਏ। ਉਹ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ, ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰੋਂਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੰਝੂ ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦੇ ਸਿਵੇ ਦੀ ਸੁਆਹ 'ਤੇ 'ਤਰਿੱਪ-ਤਰਿੱਪ' ਵਰ੍ਹਦੇ ਰਹੇ।

-"ਨਿੱਕੀ-ਦੱਸ ਐਨਾਂ ਕੁਛ ਕਿੱਥੇ ਭਰਾਂਗੇ?"

-"ਅੱਖੀਂ ਦੇਖ ਕੇ ਮੱਖੀ ਨਹੀਂ ਨਿਗਲੀ ਜਾਂਦੀ।"

-"ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਡਾਕਟਰੀ ਸਿੱਖਣੀ।"

-"ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਣੀ।" ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਹੋ ਤੁਰੇ। ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ-ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ "ਅਲਵਿਦਾ" ਆਖ ਕੇ! ਨਿੱਕੀ ਅਤੇ ਹਰਦੀਪ ਦੇ ਅਰਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ। "ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ - ਰਾਹੀ ਪਾਂਧੀ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ" ਆਖ ਕੇ ਬੀਜ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਾਪੂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਸਿੰਨੀ ਦਾ ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ। ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੱਕ ਜਿ਼ੰਦਾ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਖਰੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਮਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਮਾਂ ਦਾ ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ। ---ਤੇ ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ? ਬੱਸ! ਸਿਵਾ ਬੁਝ ਗਿਆ ਸੀ---!

-"ਇਸੁ ਜਰ ਕਾਰਣਿ ਘਣੀ ਵਿਗੁਤੀ ਇਨਿ ਜਰ ਘਣੀ ਖੁਆਈ।। ਪਾਪਾ ਬਾਝਹੁ ਹੋਵੈ ਨਾਹੀ ਮੁਇਆ ਸਾਥਿ ਨ ਜਾਈ।। ਜਿਸਨੋ ਆਪਿ ਖੁਆਏ ਕਰਤਾ ਖੁਸਿ ਲਏ ਚੰਗਿਆਈ।।" ਦੂਰੋਂ ਕਿਸੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਸਪੀਕਰ ਵਿਚੋਂ ਅਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।

hrdIp nUM sLfm nUM jMgl-pfxI jfx dI afm afdq sI. jd Aus

Te Dharti Ro Payee...

ਕਹਾਣੀ: ਤੇ ਧਰਤੀ ਰੋ ਪਈ

ਤੇ ਧਰਤੀ ਰੋ ਪਈ
(ਕਹਾਣੀ)

-"ਉਏ ਉਠਿਆ ਨ੍ਹੀ ਸ਼ੇਰ ਬੱਗਿਆ ਅਜੇ? ਸੂਰਜ ਸਿਰ 'ਤੇ ਆਇਆ ਪਿਐ!" ਸੈਟੀ 'ਤੇ ਪਏ ਬਾਬੇ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੋਤੇ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਉਪਰੋਂ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਾ ਆਇਆ।
ਅੱਜ ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਬਾਬੇ ਦੀ ਨੂੰਹ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਅਤੇ ਪੁੱਤ ਪਰਮਜੀਤ ਵੀ ਅਜੇ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਬੇਬੇ (ਦਾਦੀ) ਸੰਤ ਕੌਰ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਬਾਬੇ ਲਈ ਚਾਹ ਬਣਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸੋਫ਼ੇ 'ਤੇ ਪਿਆ ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਕੈਸਿਟ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਉਏ ਸਿਮਰਨ ਸਿਆਂ! ਆ ਬਈ ਸ਼ੇਰਾ ਹੇਠਾਂ-ਸਿਮਰਨ ਕਰੀਏ!" ਬਾਬੇ ਨੇ ਫਿਰ ਹਾਕ ਮਾਰੀ।
-"ਪਿਆ ਰਹਿਣ ਦੇ ਜੁਆਕ ਨੂੰ! ਤੇਰੀ ਲੁਤਰੋ ਅੰਦਰ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀ ਵੜਦੀ? ਫੇਰ ਸ਼ਲੋਕ ਸੁਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰੇਂਗਾ ਈ?" ਸੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਹਰਖ਼ ਕੇ ਕਿਹਾ।
-"ਲੈ ਹੈ! ਲੁਤਰੋ ਨ੍ਹੀ ਅੰਦਰ ਵੜਦੀ-ਸੰਤ ਕੁਰੇ ਜੇ ਮੈਂ ਆਬਦੇ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਮਿਲਟ ਨਾ ਦੇਖਾਂ-ਮੇਰੇ ਹੌਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਐ-ਉਹਦਾ ਸਹੁਰੀ ਦਾ ਕੀ ਐ? ਦੋ ਮਿਲਟ ਮੂੰਹ ਹਿਲਾ ਕੇ ਹਟਜੂਗੀ।" ਬਾਬੇ ਨੇ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ।
ਬਾਬੇ ਦੀ ਨੂੰਹ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਬਹੁਤੀ ਹੀ ਅੱਖੜ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਅੰਤਾਂ ਦੀ ਕੱਬੀ! ਅੱਖ ਦੀ ਬੇਈਮਾਨ! ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਸ-ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ ਟੋਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਪਰ ਬਾਬਾ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ-ਪੋਤੇ ਦਾ ਖਿਆਲ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਹਰ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਰ ਛੱਡਦੇ। ਬਾਬੇ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਦੀ ਆਪਣੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਸਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਿਤਨੇ ਨੂੰਹ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰ ਕੇ ਦਿਲਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਖਮ ਕਰਦੀ, ਉਤਨੀ ਹੀ ਪੋਤਾ ਸਿਮਰਨ ਆਪਣੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ, ਮਿੱਠੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਮੋਹ ਦੀ ਮੱਲ੍ਹਮ ਜ਼ਖਮਾਂ 'ਤੇ ਲਾ, ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਬਾਬਾ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਫਿਰ ਸਾਂਅਵੇਂ ਜਿਹੇ ਹੋ ਤੁਰਦੇ। ਬੇਬੇ ਸੰਤ ਕੌਰ ਦਿਲੋਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਪੋਤੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪਿਆਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕਦੀ।
ਬਾਬੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਪਰਮਜੀਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ, ਪਰ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਘਿਆੜ੍ਹੀ ਪਤਨੀ ਅੱਗੇ ਉਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ ਸੀ। ਕਲੇਸ਼ ਤੋਂ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਕਤਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸੀ ਪਰਮਜੀਤ! ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਬੇਬੇ-ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਅਵਾ-ਤਵਾ ਬੋਲਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਰਹਿਮ 'ਤੇ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ, ਵਿਚ ਕਦੇ ਦਖਲ ਨਾ ਦਿੰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਜਿਹਾ ਦੇਖ ਕੇ ਬੇਬੇ, ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਦੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਖਦੀ;
-"ਤੂੰ ਪੁੱਤ ਕੋਈ ਗੱਲ ਦਿਲ 'ਤੇ ਨਾ ਲਾਇਆ ਕਰ-ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਜਸਮੇਲ ਕੁਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਜਮਾਂ ਈ ਗੁੱਸਾ ਨ੍ਹੀ ਆਉਂਦਾ।"
-"ਫੇਰ ਵੀ ਭਾਈ ਸਾਡੀ ਨੂੰਹ ਐਂ-ਜੇ ਦੋ ਆਖ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਐ-ਫੇਰ ਕੀ ਐ?" ਬਾਪੂ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਸੰਤ ਕੌਰ ਮਗਰ ਵੋਟ ਪਾਉਂਦਾ। ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬੰਦਾ ਹਰਖ਼ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਨਰਕ ਪੈ ਜਾਂਦੈ। ਕਿਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਪਰਮਜੀਤ ਕੁਛ ਕਰ ਨਾ ਲਵੇ!
-"ਬੇਬੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਸ ਬੁੱਚੜ ਤੀਮੀਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਕੇ ਫ਼ਸ ਗਿਆ-ਬੁੜ੍ਹਾਪੇ 'ਚ ਦੇਣਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਥੋਨੂੰ ਸੁਖ ਸੀ-ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਜਿ਼ਆਦਾ ਨਰਕ ਭਰੀ ਜਾਨੇ ਐਂ!" ਪਰਮਜੀਤ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹਦਾ। ਬਹੁਤਾ ਬੋਲਣ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਦਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਮੁੱਲ ਦਾ ਹੀ ਬੋਲਦਾ।
-"ਕਾਹਦਾ ਨਰਕ? ਹੈ ਕਮਲਾ! ਅਸੀਂ ਖਾਨੇ ਐਂ-ਪੀਨੇ ਐਂ-ਪੋਤੇ ਨਾਲ ਪਰਚਦੇ ਐਂ-ਐਸ਼ ਕਰਦੇ ਐਂ।" ਬੇਬੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦੁਖੀ, ਪਰ ਬਾਹਰੋਂ ਪੋਚੇ ਮਾਰਦੀ।
-"ਨਾਲੇ ਸ਼ੇਰਾ-ਸੰਜੋਗ ਵਿਜੋਗ ਦੋਇ ਕਾਰ ਚਲਾਵੈ-ਲੇਖੇ ਆਵੈ ਭਾਗ।" ਬਾਪੂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੰਦਾ। ਬਾਪੂ ਨੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਮੋਰਚੇ ਲਾਏ ਸਨ। ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਫਿਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਤ ਫ਼ਤਹਿ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਲ ਵਿਚ ਰਲ ਕੇ ਜੇਲ੍ਹ ਕੱਟੀ। ਗੱਲ ਕੀ? ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ। ਪੁਲੀਸ ਦਾ ਤਸ਼ੱਦਦ ਸਹਿਆ। ਪਰ ਜੱਦੋਜਹਿਦ ਨਾ ਛੱਡੀ। ਪਰ ਆਸਟਰੀਆ ਆ ਕੇ ਪੁਰਾਣਾ ਘੁਲਾਟੀਆ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰਹ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ।
ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਗਿਆਰਾਂ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਆਸਟਰੀਆ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਪ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਥੇ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖੁੱਲ੍ਹਾ-ਡੁੱਲ੍ਹਾ ਆਪਣਾ ਮਕਾਨ ਸੀ। ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਆਮਦਨ ਸੀ। ਰਹਿੰਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ। ਇੰਗਲਿਸ਼ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਭਾਸ਼ਵਾਂ ਸਿੱਖੀਆਂ। ਦੋ ਕੰਪਿਊਟਰ ਕੋਰਸ ਅਤੇ ਹੋਟਲ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਇਕ ਫ਼ਾਈਵ-ਸਟਾਰ ਹੋਟਲ ਵਿਚ 'ਫ਼ੂਡ ਐਂਡ ਬੈਵਰੇਜ਼ ਮੈਨੇਜਰ' ਲੱਗ ਗਈ।
ਪਰਮਜੀਤ ਇੰਡੀਆ ਵਿਚ ਹੀ ਹਿਸਟਰੀ ਦੀ ਐੱਮ ਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬੀ ਐੱਡ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਆਸਟਰੀਆ ਵਸਦੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਵਿਚੋਲੇ ਨੇ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੂੰ ਪਰਮਜੀਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਪਾਈ ਤਾਂ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਇੰਡੀਆ ਪਹੁੰਚ, ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਕੇ ਸ਼ਗਨ ਪਾ ਆਏ। ਤਿੰਨ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਸਟਰੀਆ ਬੁਲਾ ਕੇ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੀ ਸ਼ਾਦੀ ਰਚਾ ਦਿੱਤੀ। ਮੂੰਹ ਮੱਥੇ ਲੱਗਦੇ ਇੰਡੀਅਨ ਭਾਈਬੰਦਾਂ ਨੂੰ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਦੇ ਬਾਪ ਨੇ ਇਕ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।
ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਇਕ ਲੱਕੜ ਦੀ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਕੰਮ ਲੈ ਦਿੱਤਾ। ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਪਰਮਜੀਤ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਫ਼ੱਟੇ ਖਿੱਚਦਾ ਮੱਛੀਓਂ ਮਾਸ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸੁਆਰਥੀ ਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਘੁੱਟਣ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਸਾਹ ਬੰਦ ਹੁੰਦਾ ਲੱਗਦਾ। ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਸਮੇਤ ਰਹਿੰਦਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਉਸ ਦੇ ਮਨ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਜਿੰਨਾਂ ਬੋਝ ਸੀ। ਭੈਣ ਘਰ ਭਾਈ ਕੁੱਤਾ-ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜਵਾਈ ਕੁੱਤਾ, ਕਹਾਵਤ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰੀ ਲੂਣ ਵਾਂਗ ਖੋਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਹ ਉਦੋਂ ਕੁੜ੍ਹਦਾ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਹੁਰਾ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਦਾਰੂ ਪੀ ਕੇ ਬੱਕੜਵਾਹ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਆਖਦਾ;
-"ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਧੋ-ਧੋ ਕੇ ਪੀਆ ਕਰ ਜੀਤਿਆ! ਤੈਨੂੰ ਟੁਕੜੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ-ਨਾਲੇ ਕੂੰਝ ਅਰਗੀ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ-ਐਥੇ ਆਉਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਤਰਸਦੀ ਐ-ਲੋਕ ਏਜੰਟਾਂ ਮਗਰ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਲੱਖ ਰੁਪਈਆ ਚੱਕੀ ਫਿਰਦੇ ਐ-ਤੇਰਾ ਤਾਂ ਉਸ ਗੱਲ ਦੇ ਆਖਣ ਮਾਂਗੂੰ ਭਾਈ ਚੌਲਾਂ 'ਚ ਈ ਸਰ ਗਿਆ!"
ਪਰਮਜੀਤ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਸੁਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਖਿਝਦਾ ਰਹਿੰਦਾ!
-"ਕਿਵੇਂ ਚੁੱਪ ਜਿਐਂ?"
-"ਨਹੀਂ ਜੀ ਬੱਸ ਐਵੇਂ ਈ।"
-"ਲਾਉਣੀ ਐਂ ਘੁੱਟ?"
-"ਨਹੀਂ ਜੀ।"
-"ਜੀਤਿਆ! ਜੀਤਿਆ!" ਉਹ ਵਿਸਕੀ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਭਰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ, "ਐਥੇ ਲੋਕੀ ਦਸ-ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵੇਚੀ ਜਾਂਦੇ ਐ-ਤੇ ਤੂੰ ਆਉਣ ਸਾਰ ਈ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ-ਹਜਾਰ ਯੂਰੋ ਮਤਲਬ ਸੱਠ ਹਜਾਰ ਰੁਪਈਆ ਤੈਨੂੰ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਮਿਲਦੈ-ਤੇ ਸੱਠ ਹਜਾਰ ਆਪਣੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਨ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਮੱਲਾ-ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਧੋ-ਧੋ ਕੇ ਪੀਆ ਕਰ! ਗੁਣ ਗਾਇਆ ਕਰ ਗੁਣ ਮੇਰੇ!" ਤੇ ਉਹ ਮੁੰਨਿਆਂ ਮੂੰਹ ਬੋਕ ਵਾਂਗ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਦਾ ਅਤੇ ਦਾਰੂ ਦੀ ਹਵਾੜ੍ਹ ਪਰਮਜੀਤ ਦੇ ਮਗਜ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ। ਉਹ ਸਾਹ ਥਾਂ 'ਤੇ ਹੀ ਘੁੱਟ ਲੈਂਦਾ।
ਸਾਲ ਕੁ ਬਾਅਦ ਹੀ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੂੰ "ਮੈਦਵਾਰੀ" ਹੋ ਗਈ। ਸਹੁਰੇ ਨੇ ਬੰਨ੍ਹ-ਸੁੱਬ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤਾਂ 'ਤੇ ਮਕਾਨ ਲੈ ਦਿੱਤਾ। ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਆਇਆ। ਸਹੁਰੇ ਘਰੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਪਿੰਜਰੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਪੰਛੀ ਵਾਂਗ ਅਜ਼ਾਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਸਹੁਰੇ ਦੀ ਬੱਕੜਵਾਹ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਮਸਾਂ ਹੀ ਖਹਿੜਾ ਛੁੱਟਿਆ ਸੀ।
ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਇਕ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਗੋਰਾ ਨਿਸ਼ੋਹ ਮੁੰਡਾ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਪਰਮਜੀਤ ਵਰਗਾ ਸੀ। ਸਹੁਰਾ ਮੁੰਡਾ ਦੇਖਣ ਆਇਆ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਨੋਟਾਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਾ ਗਿਆ ਸੀ।
-"ਜਮਾਂ ਈ ਆਪਣੀ ਜਸ ਅਰਗੈ!" ਉਹ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਇਆ ਇਕੋ ਹੀ ਤੋਤਾ ਰਟ ਲਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਬਾਹਰ ਬੈਠਾ ਸਹੁਰੇ ਦੇ 'ਦਫ਼ਾ ਹੋਣ' ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਫੁੱਲ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦਰ ਆਇਆ। ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਬੈੱਡ 'ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਫੁੱਲ ਖਿੜਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਗੁਲਦਸਤਾ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਕੋਲੇ ਰੱਖ ਕੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬ 'ਤੇ ਕੋਈ ਗਿ਼ਲਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਚੁੱਕਿਆ ਮੁੰਡਾ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰੇ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਪਈ ਸੋਨੇ ਦੀ ਡਲੀ ਵਾਂਗ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਨੇ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਦਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮ ਕੇ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਕਬੂਲ ਕੀਤੀ।
ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਹੁਣ ਦੂਜਾ ਸਾਲ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਗੌਰਮਿੰਟ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਦਾ ਭੱਤਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਦੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ।
ਮਾਂ-ਬਾਪ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਚਾਹ ਬਣਾਈ। ਮਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਪੀ ਲਈ। ਪਰ ਬਾਪ ਨੇ ਨਾ ਪੀਤੀ।
-"ਚਾਹ ਵੀ ਕੋਈ ਪੀਣ ਆਲੀ ਚੀਜ ਐ? ਜਿਹੜੀ ਪੀਣ ਆਲੀ ਚੀਜ ਐ-ਉਹ ਥੋਡੇ ਕੋਈ ਪੀਂਦਾ ਨ੍ਹੀ-ਪ੍ਰਾਂਹੁਣਾ ਤਾਂ ਮੂਲੋਂ ਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਗਰੰਥੀ ਬਣਿਆਂ ਫਿਰਦੈ-ਨਾ ਕੁਛ ਪੀਣਾ ਨਾ ਖਾਣਾ-ਜਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਦਾਰੂ ਈ ਨ੍ਹੀ ਪੀਂਦਾ-ਉਸ ਨੇ ਜੱਗ 'ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਈ ਕੀ ਐ-ਸੁਆਹ?" ਬਾਪੂ ਖਿਝਿਆ ਪਿਆ ਸੀ।
-"ਮੈਂ ਥੋਨੂੰ ਕੋਈ ਰਾਇ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਐ-ਦਾਰੂ ਪੀਣ ਨੂੰ ਨ੍ਹੀ ਬਾਪੂ ਜੀ!" ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਆਖਿਆ।
-"ਜੇ ਇੰਜਣ 'ਚ ਤੇਲ ਨਾ ਹੋਊ-ਤਾਂ ਚੱਲੂ ਕਿਵੇਂ-ਹੈਂ? ਪੀਤੀ ਬਿਨਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਬਦਾ ਨਾਂ ਯਾਦ ਨ੍ਹੀ ਆਉਂਦਾ-ਰੈਅ ਮੈਂ ਕੀ ਦਿਊਂ?"
-"ਮੈਨੂੰ ਥੋਡੀ ਰਾਇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ!"
-"ਅਜੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਪੈਰ ਚੱਲਦੇ ਐ-ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣੇਂ ਈ ਤਾੜਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗਪੀ? ਨਾਲੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆ ਆਬਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਕੇ ਤੁਰਦੈਂ! ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਤੇਰੇ ਘਰੇ ਆਉਣਾ ਹੋਵੇ-ਸਾਲਾ ਕਿਹੋ ਜਿਆ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾਂ ਸਹੇੜਿਐ? ਜੰਮਿਆਂ ਸਾਲਾ ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਘਰੇ ਐ ਤੇ ਦਿਲ ਐ ਸਾਲੇ ਦਾ ਕਰਾੜਾਂ ਵਰਗਾ! ਪੁੱਛਣਾ ਹੋਵੇ ਬਈ ਸਾਲਿਆ! ਜੇ ਤੂੰ ਨ੍ਹੀ ਪੀਂਦਾ ਨਾ ਪੀ ਖਾ ਖਸਮਾਂ ਨੂੰ! ਪਰ ਆਏ ਗਏ ਆਸਤੇ ਤਾਂ ਬੋਤਲ ਸੋ਼ਤਲ ਲਿਆ ਕੇ ਰੱਖ-ਜਮਾਂ ਈ ਕਰਾੜ ਐ ਸਾਲਾ ਕੁੱਤੇ ਦਾ!"
-"ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਪਾਠ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਤਾ?" ਮਾਂ ਨੇ ਆਖਿਆ।
-"ਤੇ ਹੋਰ ਕੀ ਜਣਦਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਵਾਂ? ਹੋਰ ਕੀ ਕਰਾਂ? ਪੁੱਛਣਾ ਹੋਵੇ ਬਈ ਸਾਲਿਆ ਤੈਨੂੰ ਟੁਕੜੇ ਪਾਇਐ-ਮਕਾਨ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤੈ-ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਮੇਰੇ ਆਸਤੇ ਤਾਂ ਬੋਤਲ ਲਿਆ ਕੇ ਰੱਖ! ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦਾ ਨਾ ਪੀਅ-ਪੈ ਢੱਠੇ ਖੂਹ 'ਚ-ਰੋ ਜਣਦਿਆਂ ਨੂੰ।"
ਬਾਪੂ ਦੇ ਰੌਲੇ ਕਾਰਨ ਸਿਮਰਨ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਉਠ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ।
-"ਲੈ! ਮੁੰਡਾ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ!"
-"ਜਗਾਤਾ ਤਾਂ ਕੀ ਲੋਹੜਾ ਆ ਗਿਆ? ਸਾਰੀ ਦਿਹਾੜੀ ਸੁੱਤਾ ਈ ਤਾਂ ਨ੍ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਉਹਨੇ? ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਦੁਪਿਹਰ ਦੇ ਵੱਜੇ ਪਏ ਐ।"
-"ਥੋਨੂੰ ਬਾਪੂ ਜੀ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਦਾਰੂ ਦੀ ਲਲਕ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਐ-ਹੋਰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨ੍ਹੀ!"
-"ਕਮਾਈ ਕੀਤੀ ਐ ਤਾਂ ਪੀਨੈਂ! ਕਿਸੇ ਕੰਜਰ ਤੋਂ ਮੰਗ ਕੇ ਨ੍ਹੀ ਪੀਂਦਾ-ਮੈਂ ਆਬਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ ਤੁਰਦੈਂ!" ਤੇ ਉਹ ਕਾਰ ਦੇ ਬੂਟ 'ਚੋਂ ਬੋਤਲ ਕੱਢ ਲਿਆਇਆ।
-"ਤੂੰ ਲੁੱਚਿਆ ਮੇਰੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਨ੍ਹੀ ਲਾਏ ਉਏ? ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਨਾਨਾ ਜੀ ਐਂ!" ਤੀਜਾ ਪੈੱਗ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਸਿਮਰਨ ਮਾਂ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜਿਆ।
-"ਜਸ! ਕੁੜ੍ਹੇ ਜਸ! ਉਰ੍ਹੇ ਆ ਕੁੜੀਏ! ਹੁਣ ਦੱਸ ਕੀ ਪਰੌਬਲਮ ਐਂ? ਹੁਣ ਡਮਾਕ ਨੇ ਕੁਛ ਮੋਸ਼ਨ ਜਿਆ ਫੜਿਐ-ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਊਂਈਂ ਜਾਮ ਜਿਆ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ-ਬਰੋਜੇ ਬਿਨਾ ਕਾਹਨੂੰ ਪਟਾ ਪੁਲੀ 'ਤੇ ਚੱਲਦੈ?" ਉਸ ਨੇ ਚੌਥਾ ਗਿਲਾਸ ਖਾਲੀ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।
-"ਜਸ ਕਹਿੰਦੀ ਐ ਬਈ ਓਦੂੰ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਇਹਨੂੰ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਣਾ ਪੈਣੈਂ ਤੇ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਾਂਭੂੰ? ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਬੇਬੀ ਸਿਟਰ ਰੱਖ ਲਓ!" ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਤੇਰੀ ਤਾਂ ਗਿੱਚੀ ਪਿੱਛੇ ਮੱਤ ਐ!"
-"ਤੇ ਹੋਰ ਕੀ ਕਰੋਂਗੇ?"
-"ਦੱਸਦੈਂ!" ਉਸ ਨੇ ਪੰਜਵਾਂ ਗਿਲਾਸ ਦਾਰੂ ਨਾਲ ਭਰ ਲਿਆ।
-"ਦੁਨੀਆਂ ਐਮੇ ਨ੍ਹੀ ਪੀਂਦੀ ਨਾਲੇ ਪੈਸਾ ਖਰਚਦੀ।"
-"ਕੁਛ ਦੱਸੋਂਗੇ ਵੀ?"
-"ਮੇਰੀ ਮੰਨਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੁੰਦਾ ਨ੍ਹੀ-ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਰੈਅ ਦੇ ਕੇ ਦੇਖ ਲੈਨੈ-ਮੇਲੇ 'ਚ ਚੱਕੀਰਾਹੇ ਦਾ ਭਾਈ ਵੱਟੀਦਾ ਵੀ ਕੀ ਐ?"
-"ਬਾਪੂ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਫੇਰ ਸ਼ਰਾਬੀਆਂ ਆਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ?"
-"ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸਮਝਦੀ ਐਂ? ਲੈ ਸੁਣ ਫੇਰ ਮੇਰੀ ਸਕੀਮ! ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਆਸਤੇ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਪਰਮਜੀਤ ਦੇ ਮਾਂ ਪਿਉ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਓ-ਉਹ ਉਥੇ ਮੱਕੀ ਗੁੱਡਦੇ ਐ?"
ਸਕੀਮ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਬੈਠੀ।
-"ਜਿੰਨੇ ਪੈਸੇ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ 'ਚ ਜੁਆਕ ਸਾਂਭਣ ਆਲੀ ਨੂੰ ਦਿਓਂਗੇ-ਓਨੇ ਪੈਸਿਆਂ 'ਚ ਤਾਂ ਬੁੜ੍ਹੇ-ਬੁੜ੍ਹੀ ਦੀ ਜਹਾਜ ਦੀ ਟਿਗਟ ਆਜੂ।"
-"ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਐ।" ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਨਾਲੇ ਸੁੱਖ ਨਾਲ ਜੁਆਕ ਪਾਲੀ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਨਾਲੇ ਓਸ ਗੱਲ ਦੇ ਆਖਣ ਮਾਂਗੂੰ ਤੁਰ ਫਿਰ ਕੇ ਮੇਲਾ ਦੇਖ ਜਾਣਗੇ।" ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਹਾਮੀਂ ਭਰ ਦਿੱਤੀ।
-"ਦੇਖਿਐ? ਤੁਸੀਂ ਬਾਧੂ ਮੇਰੀ ਦਾਰੂ ਮਗਰ ਪਏ ਰਹਿੰਨੇ ਐਂ? ਆ ਜਾਹ ਸਿਮਰਨ-ਤੂੰ ਵੀ ਲੈਲਾ ਤੋਲਾ-ਜਾਹ ਚਮਚਾ ਲਿਆ-ਠਾਰੀ ਹਟਜੂ।"
-"ਰਹਿਣ ਦਿਓ ਬਾਪੂ ਜੀ! ਇਹਨੂੰ ਨਾ ਦੇਇਓ! ਇਹਨੂੰ ਨਾ ਆਬਦੇ ਅਰਗਾ ਬਣਾ ਦਿਓ!"
-"ਇਹਨੂੰ ਮੈਂ ਇਹਦੇ ਪਿਉ ਅਰਗਾ ਕਰਾੜ ਨ੍ਹੀ ਬਣਨ ਦੇਣਾ-ਇਹਨੂੰ ਤਾਂ ਘੈਂਟ ਬੰਦਾ ਬਣਾਉਣੈਂ ਘੈਂਟ! ਜਦੋਂ ਮਾਰ ਫੜ ਕੇ ਤੁਰਿਆ ਕਰੂ-ਧਰਤੀ ਹਿੱਲਿਆ ਕਰੂ ਧਰਤੀ! ਲੋਕ ਖੜ੍ਹ-ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕਰਨਗੇ ਬਈ ਪਿਸ਼ੌਰਾ ਸਿਉਂ ਦਾ ਦੋਹਤਾ ਜਾ ਰਿਹੈ।"
-"ਚੱਲ ਚੱਲੀਏ ਫਿਰ?"
-"ਹੁਣ ਪੌਣੀ ਬੋਤਲ ਪੀ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਂਗੇ?"
-"ਕਿਉਂ ਮੈਨੂੰ ਗੋਲੀ ਵੱਜੀ ਵੀ ਐ? ਪੌਣੀ ਬੋਤਲ ਪੀ ਕੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਣ ਜੋਗਾ ਹੁੰਨੈਂ-ਤੜਕਿਓਂ ਪਤਾ ਨ੍ਹੀ ਕਿਮੇ ਰੱਬ ਆਸਰੇ ਰੁੜ੍ਹੀ ਆਈ ਸਹੁਰੀ?"
-"ਬਾਪੂ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੀ ਕੇ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਓਂ-ਕਦੇ ਪੁਲਸ ਨੇ ਚੈੱਕ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਲਸੰਸ ਲੈ ਲੈਣਗੇ-ਜੁਰਮਾਨਾ ਵਾਧੂ ਦਾ ਤਾਰਨਾ ਪਊ-ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਣ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਜਾਵੋਂਗੇ-ਹੁਣ ਤਾਂ ਪੀ ਕੇ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਖਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।"
-"ਲੈ ਲੁੱਟ ਪਈ ਐ? ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਸਖਤ-ਅਸੀਂ ਦੇਸੀ ਬੰਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਕੀ ਗੌਲਦੇ ਐਂ? ਇਹ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਨੂੰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਬਣਾਉਂਦੀ ਐ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਸੀ ਬੰਦੇ ਬਚਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਹੱਲ ਲੱਭ ਲੈਨੇ ਐਂ!"
-"ਲੱਭ ਲੈਨੇ ਐਂ ਤੁਸੀਂ ਹੱਲ-ਜੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਮਰ ਗਿਆ-ਪੁਲਸ ਨੇ ਕੁਛ ਨ੍ਹੀ ਸੁਣਨਾ-ਚੱਕ ਕੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਦੇਣੈਂ-ਫੇਰ ਵਕੀਲ ਕਰਦੇ ਫਿਰਾਂਗੇ-ਇਹ ਇੰਡੀਆ ਨਹੀਂ!"
-"ਲੈ! ਮੇਰੀ ਜੰਮੀ ਮੈਨੂੰ ਮੱਤਾਂ ਦਿੰਦੀ ਐ! ਇਉਂ ਬੰਦਾ ਕਿਮੇ ਮਰਜੂ-ਹੈਂ? ਹੱਥ 'ਚ ਸਟੇਅਰਿੰਗ ਐ-ਪੈਰਾਂ 'ਚ ਬਰੇਕ ਐ-ਐਂ ਬੰਦਾ ਕਿਮੇ ਮਰਜੂ? ਇਹ ਮਰਸਰੀ ਕਾਰ ਐ-ਭਾਗ ਚਮਿਆਰ ਆਲਾ ਰੇੜ੍ਹਾ ਨ੍ਹੀ ਬਈ ਬਿਨ ਬਰੇਕੋਂ ਈ ਦਬੱਲੀ ਫਿਰਦੈਂ!"
ਬਾਪੂ ਦੀ ਮਗਜਮਾਰੀ ਸੁਣ ਕੇ ਜਸਮੇਲ ਨੇ ਚੁੱਪ ਕਰਨਾ ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਸਮਝਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪੀਤੀ ਵਿਚ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਤੁਰ ਗਏ। ਤੁਰਦੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਹ ਯੂਰੋ ਸ਼ਗਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕੰਮ ਤੋਂ ਆਏ ਪਰਮਜੀਤ ਨਾਲ ਜਸਮੇਲ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਕਦੇ ਦਾ ਬੇਬੇ-ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਬੁਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਬੇਬੇ-ਬਾਪੂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਤੰਗੀ ਕੱਟ-ਕੱਟ ਕੇ ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀਆਂ ਧੋ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਬੇਬੇ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਦਾ ਬੁੜ੍ਹਾਪਾ ਸਵਰਗ ਬਣ ਜਾਵੇ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਰਮਜੀਤ ਨੇ ਇਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ। ਜਸਮੇਲ ਅਤੇ ਪਰਮਜੀਤ ਨੇ ਬਾਪੂ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸਪਾਂਸਰਸਿੱ਼ਪ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾ ਕੇ ਪੋਸਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਟਿਕਟਾਂ ਲਈ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਾ ਚੈੱਕ ਨੱਥੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬੇਬੇ-ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਅੰਬੈਸੀ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵੀਜ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਨੂੰਹ, ਪੁੱਤ ਅਤੇ ਪੋਤੇ ਨਾਲ ਬੁੜ੍ਹਾਪਾ ਬਿਤਾਉਣ ਦਾ ਚਾਅ ਲੈ ਕੇ ਆਸਟਰੀਆ ਆ ਗਏ।
ਬਾਬਾ ਪੋਤੇ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਹੀ ਘੁਲ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਨੂੰਹ ਦੀ ਨੋਕ-ਝੋਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਰੜਕਦੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਪੋਤਾ ਸਿਮਰਨ ਇਕ ਵਾਰ 'ਬਾਬਾ ਜੀ' ਜਾਂ 'ਬੇਬੇ ਜੀ' ਆਖ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਵੜ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ।
ਬੇਬੇ, ਜਸਮੇਲ ਅਤੇ ਪਰਮਜੀਤ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰੋਟੀ-ਪਾਣੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀ। ਪਰ ਜਸਮੇਲ ਦੇ ਕੁਛ ਨਖਰੇ ਹੇਠ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਕਦੇ ਸਬਜ਼ੀ ਵਿਚ ਲੂਣ ਜਿ਼ਆਦਾ ਅਤੇ ਕਦੇ ਘੱਟ! ਕਦੇ ਕੱਚੀ ਰੋਟੀ ਦੀ ਸ਼ਕਾਇਤ ਕਰਦੀ। ਕਦੇ ਚਾਹ ਵਿਚ ਮਿੱਠਾ ਘੱਟ ਅਤੇ ਕਦੇ ਜਿ਼ਆਦਾ ਦੱਸਦੀ। ਪਰ ਬੇਬੇ ਦਾ ਨਿੱਤਨੇਮ ਨਾ ਬਦਲਿਆ। ਉਹ ਜਸਮੇਲ ਅਤੇ ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਉਠਣ ਸਾਰ ਹੀ ਚਾਹ ਬਣਾ ਕੇ ਦਿੰਦੀ। ਨਾਸ਼ਤੇ ਲਈ ਲੂਣ ਜਾਂ ਆਲੂਆਂ ਵਾਲੇ ਪਰਾਉਂਠੇ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ। ਬੱਸ! ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਸੀ, ਆਹਰ ਸੀ।

* * * * *

-"ਉਏ ਆ ਬਈ ਸ਼ੇਰਾ ਉਠ ਕੇ ਹੇਠਾਂ-ਮੇਰੇ ਨਾਲ 'ਮਾਰੀ' ਕਰਕੇ ਹਿੱਕ ਠਾਰ!" ਬਾਬੇ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫਿਰ ਹਾਕ ਮਾਰੀ।
-"ਆ ਜਾਂਦੈ! ਕੀ ਐਡੀ ਛੇਤੀ ਹੇਜ ਮਾਰ ਗਿਆ? ਛੁੱਟੀ ਆਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਸੌਣ ਨ੍ਹੀ ਦਿੰਦਾ-ਕਿਮੇ ਸੰਘ ਅੱਡਿਐ!" ਉਪਰੋਂ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਦੀ ਡਾਂਗ ਦੀ ਹੁੱਝ ਵਰਗੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਬੋਲਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਸੇਕ ਸੀ।
ਬਾਬਾ ਆਦਤ ਮੂਜਬ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਪਲੱਤਣ ਉਸ ਦੇ ਬੀਬੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਛਾ ਗਈ।
-"ਲੈ ਲਿਆ ਦੱਖੂਦਾਣਾ?" ਸੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
-"ਕੋਈ ਨਾ ਭੈੜ੍ਹੀਏ! ਐਮੇ ਨਾ ਕੁੜ੍ਹੀ ਜਾਇਆ ਕਰ-ਕੋਈ ਆਬਦਾ ਹੋਊ ਤਾਂ ਈ ਕਹੂ?" ਬਾਬੇ ਨੇ ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਕੋਲੋਂ ਛੁਪਾ ਲਿਆ।
-"ਬਾਬਾ ਜੀ!" ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਮਰਨ ਕੱਛੇ ਬੁਨੈਣ ਵਿਚ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।
-"ਉਏ ਆ ਗਿਆ ਮੇਰਾ ਕੁੱਕੜ? ਆ ਜਾਹ-ਆ ਜਾਹ 'ਮਾਰੀ' ਕਰੀਏ!"
ਸਿਮਰਨ ਬਾਬੇ ਦੀ ਨਿੱਘੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਵੜ ਗਿਆ। ਬਾਬੇ ਦੀ ਹਿੱਕ ਠਰ ਗਈ। ਸਿਮਰਨ ਬਾਬੇ ਦੀ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਚਾਮਚੜਿੱਕ ਵਾਂਗ ਚਿਮਟ ਗਿਆ ਸੀ।
-"ਉਏ ਕੁੱਕੜਾ! ਇਹ ਦੱਸ ਬਈ ਤੂੰ 'ਸ਼ੀਅ' ਕਰਕੇ ਆਇਐਂ?"
-"ਨਾਈਂ---!" ਉਸ ਨੇ ਸਿਰ ਮਾਰਿਆ।
-"ਜਾਹ ਫੇਰ ਸ਼ੀਅ ਕਰਕੇ ਆ!"
-"ਮੈਨੀ! ਤੁਸੀਂ ਕਰਾ ਕੇ ਲਿਆਓ!"
-"ਚੱਲ ਫੇਰ!" ਬਾਬਾ ਪੋਤਾ ਟੁਆਇਲਟ ਨੂੰ ਹੋ ਤੁਰੇ।
-"ਉਏ ਕੁੱਕੜਾ! ਉਏ ਕੁੱਕੜਾ!! ਬਾਹਰ ਈ ਮੂਤੀ ਕਰੀ ਜਾਨੈਂ--?" ਬਾਬੇ ਨੇ ਦੁਹਾਈ ਜਿਹੀ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਸਿਮਰਨ ਖਿੜ ਖਿੜਾ ਕੇ ਹੱਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਵਾਹ ਉਏ ਤੇਰੇ ਕੁੱਕੜਾ! ਥੱਲੇ ਈ ਧਾਰੀ ਮਾਰਤੀ-ਇਹਨੂੰ ਸਾਫ ਕੌਣ ਕਰੂ?"
-"ਤੁਸੀਂ!"
-"ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਨੌਕਰ ਐਂ?"
-"ਹਾਂ--!"
ਹੱਸਦਿਆਂ-ਹੱਸਦਿਆਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹੱਥ ਧੋ ਕੇ ਦੋਨੋਂ ਫਿਰ ਸੈਟੀ 'ਤੇ ਆ ਬੈਠੇ। ਕੰਬਲ ਆਪਣੇ ਉਪਰੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿਮਰਨ 'ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
-"ਚੰਗਾ ਫੇਰ ਗੱਲ ਸੁਣ-ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਰ ਗਿਆ-ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਮੂਤੀ ਕੌਣ ਕਰਾਇਆ ਕਰੂ? ਇਹ ਦੱਸ!"
-"ਬੇਬੇ ਜੀ।"
-"ਤੇ ਜਦੋਂ ਬੇਬੇ ਜੀ ਮਰ ਗਈ ਫੇਰ?"
-"ਫੇਰ ਮੈਂ ਆਪ ਕਰਿਆ ਕਰੂੰ।" ਉਸ ਨੇ ਭੋਲੇ-ਭਾਅ ਹੀ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ। ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਆਪਣੀ ਮਿਸਾਲ ਆਪ ਸੀ।
-"ਤੜਕੋ ਤੜਕੀ ਜੁਆਕ ਨਾਲ ਮਰਨ ਮਰਾਉਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਕਰਿਆ ਕਰੋ! ਕਦੇ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਲੈ ਲਿਆ ਕਰੋ? ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਅਲੈਹਦੇ ਨ੍ਹੀ ਮਰਨਾਂ-ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਈ ਮਰਦੀ ਆਈ ਐ।" ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਉਠ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਗਲ ਪਾਈ ਹੋਈ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ, ਮੱਛਰਦਾਨੀ ਵਰਗੀ ਮੈਕਸੀ ਉਸ ਦਾ ਨੰਗੇਜ ਢਕਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਸੀ। ਮੈਕਸੀ ਹੇਠੋਂ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਝਾਤੀਆਂ ਮਾਰਦੇ ਸਨ। ਗੱਲ ਵੱਲੋਂ ਬੇਧਿਆਨਾਂ ਹੋ ਕੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਤੱਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਹ 'ਬਖਸ਼ ਵਾਹਿਗੁਰੂ-ਬਖਸ਼ ਵਾਹਿਗੁਰੂ' ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਸੰਤ ਕੌਰ ਦੀ ਬਣਾਈ ਚਾਹ ਡੋਲ੍ਹ ਕੇ ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਹੋਰ ਚਾਹ ਧਰ ਲਈ। ਸੰਤ ਕੌਰ ਕੰਨ ਲਪੇਟ ਕੇ ਪੋਤੇ ਕੋਲ ਆ ਬੈਠੀ। ਨੂੰਹ ਦਾ ਤਾਬ ਉਸ ਤੋਂ ਝੱਲਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਸ ਦਾ ਦਿਲ ਇੱਥੋਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਦੌੜ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ। ਪਰ ਉਹ ਬੇਵੱਸ ਸੀ, ਮਜ਼ਬੂਰ ਸੀ। ਪੋਤੇ ਅਤੇ ਪੁੱਤ ਦਾ ਮੋਹ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਦਿਲੋਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਭੱਜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਸੀ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਨੂੰਹ-ਪੁੱਤ ਦੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੰਤ ਕੌਰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਕਰਦੇ ਰੋਂਦੇ ਰਹੇ। ਸਿਮਰਨ ਅਜੇ ਵੀ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ।
-"ਸੰਤ ਕੁਰੇ-ਚਹੁੰ ਪਿੰਡਾਂ 'ਚ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਉਏ ਨ੍ਹੀ ਕਹਾਈ ਸੀ-ਐਥੇ ਆ ਕੇ ਕੱਖੋਂ ਹੌਲੇ ਹੋ ਗਏ-ਆਬਦੀ ਨੂੰਹ ਈ ਸਹੁਰੀ ਮੂੰਹ ਨ੍ਹੀ ਬੋਲਦੀ-ਨਾਲੇ ਸਹੁਰੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕੁਛ ਆਖਿਆ ਨ੍ਹੀ-ਦੇਖ-ਦੇਖ ਜਿਉਨੇ ਐਂ।" ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਭਰਿਆ ਮਨ ਫਿਰ ਹੌਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
-"ਇਸ ਚੰਦਰੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਈ ਕੁਛ ਐਹੋ ਜਿਐ-ਆਬਦੇ ਬਿਗਾਨੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਈ ਨ੍ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦਾ।" ਸੰਤ ਕੌਰ ਵੀ ਹੁਬਕੀਆਂ ਭਰ-ਭਰ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।
-"ਬਾਬਾ ਜੀ!" ਸਿਮਰਨ ਪੈਂਟ ਦੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਵਿਚ ਹੱਥ ਪਾਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।
-"ਉਏ ਉਠ ਖੜ੍ਹਿਆ ਮੇਰਾ ਕੁੱਕੜ?" ਬਾਬੇ ਨੇ ਪਰਦੇ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਸੰਤ ਕੌਰ ਕਿਚਨ ਵਿਚ ਚਲੀ ਗਈ।
-"ਬਾਬਾ ਜੀ-ਤੁਸੀਂ ਰੋਂਦੇ ਕਿਉਂ ਐਂ?"
-"ਉਏ ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਰੋਨੈਂ ਕੁੱਕੜਾ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਦੁਆਈ ਪਾਈ ਐ!"
-"ਸਿਮਰਨ! ਦੁੱਧ ਲਿਆਵਾਂ ਕਿ ਪਰੌਂਠਾ?" ਬੇਬੇ ਨੇ ਕਿਚਨ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਮੈਂ ਆਂਡਾ ਖਾਊਂਗਾ!" ਸਿਮਰਨ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਸੰਤ ਕੌਰ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਈ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸੰਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਂਡੇ-ਮੀਟ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਸ਼ਰਾਬ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਦੇ ਘਰੇ ਨਹੀਂ ਵੜੀ ਸੀ।
-"ਅੱਛਾ! ਆਂਡਾ ਖਾਵੇਂਗਾ?" ਸੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਦੇਖ ਕੇ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਬੋਲਿਆ।
-"ਹਾਂ ਜੀ!"
-"ਵਾਹ ਬਈ ਵਾਹ! ਇਕ ਖਾਵੇਂਗਾ ਕਿ ਦੋ?"
-"ਦੋ!"
-"ਲੈ ਬਈ ਮੈਂ ਆਂਡੇ ਉਬਾਲ ਕੇ ਦਿਊਂ ਆਬਦੇ ਕੁੱਕੜ ਨੂੰ!" ਬਾਬਾ ਕਿਚਨ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਦੋ ਆਂਡੇ ਉਬਾਲ ਲਿਆਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਖੁਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
-"ਬਾਬਾ ਜੀ-ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਖਾਓ!"
-"ਪੁੱਤ ਮੈਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਐ-ਮੈਂ ਨ੍ਹੀ ਖਾਣੇ!"
-"ਨਹੀਂ-ਖਾਓ---!" ਜਿ਼ੱਦ ਕਰਕੇ ਸਿਮਰਨ ਨੇ ਅੰਡੇ ਦਾ ਇਕ ਟੁਕੜਾ ਬਾਬੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਔਖੇ-ਸੌਖੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਅੰਡੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਅੰਦਰ ਲੰਘਾ ਲਿਆ। ਪੋਤੇ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਜਸਮੇਲ ਦੀ ਸਹੇਲੀ ਸੰਗੀਤਾ ਆ ਗਈ। ਸੰਗੀਤਾ ਕਦੇ ਜਸਮੇਲ ਨਾਲ 'ਫਰੰਟ ਆਫਿ਼ਸ ਮੈਨੇਜਰ' ਤੌਰ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਸਮੇਲ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਾਰਟੀ 'ਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਖ਼ੂਬ ਨੱਚੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਅਗਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਸੰਗੀਤਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੀ। ਉਹ ਜਸਮੇਲ ਅਤੇ ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਕਾਰਡ ਦੇਣ ਆਈ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਸੰਗੀਤਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ਜਸਮੇਲ ਦੇ ਸੱਸ-ਸਹੁਰਾ ਵੀ ਆਸਟਰੀਆ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੱਸ-ਸਹੁਰੇ ਦੇ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਨਾ ਦੱਸਣ ਕਾਰਨ ਸੰਗੀਤਾ ਜਸਮੇਲ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਗੁੱਸੇ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਾਰਟੀ 'ਤੇ ਸੱਸ-ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਹਦਾਇਤ ਕਰ ਗਈ ਸੀ।
ਖ਼ੈਰ! ਅਖੀਰ ਸੰਗੀਤਾ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਦਿਨ ਆ ਗਿਆ। ਜਸਮੇਲ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਹੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਹੇਠਾਂ-ਉਪਰ ਜਾਂਦੀ ਉਹ ਸੱਸ-ਸਹੁਰੇ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਸਬੰਧੀ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਨਸੀਹਤਾਂ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਬਹੁਤਾ ਨਾ ਬੋਲਣ ਲਈ ਤਾਕੀਦ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
ਦਿਨ ਦੇ ਇਕ ਕੁ ਵਜੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਾਰਟੀ 'ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਇਕ ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇਖ ਕੇ ਸੰਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਘੁੱਟਾਂਬਾਟੀ ਜਿਹੇ ਝਾਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਿਮਰਨ ਬਾਬੇ ਦੀ ਗੋਦੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਸ਼ਰਾਬ-ਸਿਗਰਟਾਂ ਪੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ 'ਧੂਹ' ਰਹੇ ਸਨ।
-"ਬਜੁਰਗੋ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਮਾਰ ਲਓ ਘੁੱਟ!" ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਆ ਕੇ ਸੁਲਾਹ ਮਾਰੀ।
-"ਰਾਜੀ ਰਹਿ ਜੁਆਨਾਂ! ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਜੁਆਨੀ 'ਚ ਨ੍ਹੀ ਪੀਤੀ-ਹੁਣ ਤਾਂ ਕੀ ਸਹੁੰ ਤੋੜਨੀ ਐਂ?"
ਨੌਜਵਾਨ ਹੱਸਦਾ ਤੁਰ ਗਿਆ।
ਸ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਿਫ਼ਟ ਦੇਣ ਦਾ ਦੌਰ ਚੱਲਿਆ। ਫਿਰ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਫਿਰ ਡਾਂਸ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਸਮੇਲ ਹੱਥ ਵਿਚ ਵਾਈਨ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਫੜੀ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੋਰਿਆਂ, ਇੰਡੀਅਨਾਂ ਨੂੰ ਗਲਵਕੜੀਆਂ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਵਾਈਨ ਪੀਂਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਚੁੰਮੀ-ਚੱਟੀ ਵੀ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਦੇਖ ਕੇ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ।
-"ਆਪਣੇ ਆਲੀ ਵੀ ਪੀਂਦੀ ਫਿਰਦੀ ਐ?" ਸੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਬੁਝੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖ ਕੇ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਦੇਖੀ ਚੱਲ ਰੰਗ ਕਰਤਾਰ ਦੇ!"
-"ਮੈਂ ਪੁੱਛਦੀ ਐਂ ਇਹਨੂੰ ਚੁੜੇਲ ਨੂੰ-ਸਾਡੀ ਤਾਂ ਕੁਲ ਨੂੰ ਲਾਜ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਐ ਹਰਾਮਦੀ।" ਸੰਤ ਕੌਰ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਵਾਂਗ ਉਠੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਜੋਤਹੀਣ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਚੰਗਿਆੜੇ ਫੁੱਟੇ ਸਨ। ਪਰ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਂਹ ਫੜ ਕੇ ਬਿਠਾ ਲਈ।
-"ਬਹਿਜਾ 'ਰਾਮ ਨਾਲ-ਕਿਉਂ ਮੁੱਕੀਆਂ ਖਾਣੀਐਂ? ਐਥੇ ਕੋਈ ਨ੍ਹੀ ਪੁੱਛਦਾ ਖਾਨਦਾਨ ਨੂੰ-ਕਲਜੁਗ ਆਇਆ ਪਿਐ।"
ਰਾਤ ਦੇ ਇਕ ਵਜੇ ਪਾਰਟੀ ਖਤਮ ਹੋਈ। ਸੰਤ ਕੌਰ ਅਤੇ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਕੁਰਸੀਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੀ ਕਈ ਵਾਰ ਸੌਂ ਕੇ ਜਾਗ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸਿਮਰਨ ਬਾਬੇ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਪਿਆ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਹੀ ਦੋਨਾਂ ਬਜੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਾ ਪਈ। ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਪਏ ਸਨ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਉਠ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਸਵੇਰੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਹੀ ਸੰਤ ਕੌਰ ਨੇ ਨਿਧੜਕ ਹੋ ਕੇ ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਜਗਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਦੰਦ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ।
-"ਪੁੱਤ ਪਰਮ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਈ ਟਿਗਟ ਲੈ ਦੇ-ਅਸੀਂ ਨ੍ਹੀ ਐਥੇ ਰਹਿਣਾ-ਚਾਹੇ ਲੱਖ ਗਰੀਬੀ ਸੀ-ਪਰ ਸਾਰੀ ਜਿੰਦਗੀ ਇੱਜਤ ਦੀ ਗੁਜਾਰੀ ਐ-ਤੇ ਹੁਣ ਸਾਡਾ ਬੁੜ੍ਹਾਪਾ ਖਰਾਬ ਨਾ ਕਰ।" ਬੇਬੇ ਪੁੱਤ ਸਾਹਮਣੇ ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਰੱਖਦੀ ਹੋਈ ਫਿ਼ੱਸ ਪਈ।
-"ਬੇਬੇ ਐਥੋਂ ਦਾ ਕਲਚਰ ਈ ਇਹੋ ਜਿਐ-ਕੀ ਕਰੀਏ? ਜੈਸਾ ਦੇਸ਼ ਵੈਸਾ ਭੇਸ-ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦੈ।" ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਬੇਬੇ-ਬਾਪੂ ਰਾਤ ਵਾਲੀ ਪਾਰਟੀ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।
-"ਪੁੱਤ ਅੱਖੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਜੱਗ ਮਰੇ-ਤੁਸੀਂ ਜਿਉਂਦੇ ਵਸਦੇ ਰਹੋ-ਹੱਸੋ ਖੇਡੋ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣੋਂ-ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਅੱਜ ਈ ਟਿਗਟ ਲੈ ਦੇ-ਸਾਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਵਖਤ ਨਾ ਰੋਲ-ਸਾਡੀ ਮੌਤ ਨਾ ਖਰਾਬ ਕਰ।"
ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਜਸਮੇਲ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਈ।
-"ਬੇਬੇ ਬਾਪੂ ਇੰਡੀਆ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਐ।" ਪਰਮਜੀਤ ਨੇ ਆਖਿਆ।
-"ਜਾਣ ਦਿਓ! ਆਪਾਂ ਬੇਬੀ-ਸਿਟਰ ਰੱਖ ਲਵਾਂਗੇ-ਇਹਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਤੇ ਜੁਆਕ ਨ੍ਹੀ ਪਲਣਾ?" ਜਸਮੇਲ ਕੌਰ ਨੇ ਅਜੀਬ ਹੀ ਅਕਾਸ਼ਬਾਣੀ ਕੀਤੀ।
-"ਜੇ ਪੁੱਤ ਕਹੋਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਨੇ ਐਂ-ਉਥੇ ਵੀ ਬਥੇਰੇ ਚੰਗੇ-ਚੰਗੇ ਸਕੂਲ ਐ-ਉਥੇ ਲਾ ਦਿਆਂਗੇ-ਨਾਲੇ ਸਾਡੀ ਰਾਲ ਬੋਲ ਬਣੀ ਰਹੂ।"
-"ਅਸੀਂ ਨ੍ਹੀ ਭੇਜਣਾ-ਉਥੇ ਭੇਜ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਹਨੂੰ ਥੋਡੇ ਅਰਗਾ ਉਜੱਡ ਨ੍ਹੀ ਬਣਾਉਣਾ-ਤੁਸੀਂ ਜਾਣੈਂ ਤਾਂ ਜਾਓ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ।" ਤੇ ਉਹ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਗਈ।
-"ਸੁਣ ਲਿਆ ਪੁੱਤ? ਬੱਸ ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਹੋਰ ਨਾ ਛੋਤ ਲੁਹਾ-ਸਾਨੂੰ ਤੋਰਦੇ-ਹਾੜ੍ਹੇ ਮੇਰਾ ਸ਼ੇਰ!" ਬੇਬੇ ਨੇ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹੇ।
ਪਰਮਜੀਤ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਸਮਝਾਇਆ। ਪਰ ਬੇਬੇ-ਬਾਪੂ ਨੇ ਇੰਡੀਆ ਜਾਣ ਦੀ ਜਿ਼ਦ ਫੜੀ ਰੱਖੀ। ਫਿਰ ਹਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਟਰੈਵਲ-ਏਜੰਟ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਘਰ ਫ਼ੋਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਟਿਕਟਾਂ ਘਰੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਹੀ ਬਾਬਾ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਹਿੱਕ 'ਤੇ ਪਾਈ ਪਿਆ ਰੋਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹੀ ਹਾਲਤ ਸੰਤ ਕੌਰ ਦੀ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੁੱਖ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਮਰਨ ਤੋਂ ਵਿਛੜਨ ਦਾ ਸੀ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਦੋ ਹਵਾਈ ਟਿਕਟਾਂ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ। ਜਸਮੇਲ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਨੇ ਸੱਸ-ਸਹੁਰੇ ਨਾਲ ਜੁਬਾਨ ਵੀ ਸਾਂਝੀ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਫ਼ਲਾਈਟ ਸੀ।
ਪਰਮਜੀਤ ਨੇ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਲਾ ਕੇ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਤੋਂ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਲਈ ਸੀ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪਰਮਜੀਤ, ਸਿਮਰਨ, ਬਾਪੂ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਸਾਲਜ਼ਬਰਗ ਦੇ ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਿਮਰਨ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੋਹ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਵਗੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਬਾਬਾ ਜੀ-ਤੁਸੀਂ ਰੋਂਦੇ ਕਿਉਂ ਹੋ?" ਸਿਮਰਨ ਨੇ ਅਚਨਚੇਤ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਕੁੱਕੜਾ ਅੱਜ ਤੇਰਾ ਬਾਬਾ ਜਿੰਦਗੀ ਦੀ ਬਾਜੀ ਹਾਰ ਗਿਆ।" ਤੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਉਚੀ ਦੇਣੇ ਧਾਹ ਮਾਰੀ। ਪਰ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਾ ਪਿਆ। ਏਅਰਪੋਰਟ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਯਾਤਰੀ ਇਕ ਦਮ ਇੱਧਰ ਨੂੰ ਝਾਕੇ।
-"ਚਲੋ ਬਾਪੂ ਜੀ-ਫ਼ਲਾਈਟ ਦਾ ਟਾਈਮ ਹੋ ਗਿਆ।" ਪਰਮਜੀਤ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਜਾ ਕੇ ਚਿੱਠੀ ਪਾ ਦਿਓ!"
-"ਆ ਬਈ ਕੁੱਕੜਾ ਆਪਾਂ 'ਮਾਰੀ' ਕਰੀਏ-ਹੁਣ ਪਤਾ ਨ੍ਹੀ ਆਪਣੇ ਮੇਲ ਹੋਣਗੇ ਪਤਾ ਨ੍ਹੀ, ਨਹੀਂ।" ਤੇ ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਗੋਦੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਚੁੰਮਣਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ।
-"ਚੰਗਾ ਪੁੱਤ ਪਰਮ-ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਿਹਾ ਕਰੋ-ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ।" ਤੇ ਬੇਬੇ-ਬਾਪੂ ਗੱਡੇ ਵਰਗੇ ਭਾਰੇ ਪੈਰ ਘੜ੍ਹੀਸਦੇ ਬੜੀ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਚੈੱਕ-ਇੰਨ ਲਈ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਏ।
ਫ਼ਲਾਈਟ ਸਹੀ ਟਾਈਮ 'ਤੇ ਉਡ ਗਈ।
ਰੋਂਦੇ-ਕੁਰਲਾਉਂਦੇ ਸਿਮਰਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪਰਮਜੀਤ ਵਾਪਿਸ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਬਾਬੇ ਬਿਨਾਂ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
----ਤੇ ਫਿਰ ਦਸ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਮਾਮੇਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ। ਪਰਮਜੀਤ ਦਾ ਬਾਪੂ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਹਾਰਟ-ਅਟੈਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਚੱਲ ਵਸਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ "ਉਏ ਕੁੱਕੜਾ!" ਕਹਿ ਕੇ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਸਨ। ਫ਼ੋਨ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਖਿੜਕੀ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਦੀ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਫ਼ੁਆਰਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਫ਼ੁਆਰਾ ਨਹੀਂ, ਧਰਤੀ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ!
ਉਹ ਲੰਬੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਆ ਗਿਆ। ਘਰ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਟਰੈਵਲ-ਏਜੰਟ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਕੇ ਟਿਕਟ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾਈ। ਰਾਤ ਦੋ ਵਜੇ ਦੀ ਫ਼ਲਾਈਟ ਸੀ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਫਿਰ ਫ਼ੋਨ ਖੜਕਿਆ। ਮਾਮੇਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਦਾ ਸਦਮਾਂ ਨਾ ਸਹਾਰਦੀ ਬੇਬੇ ਵੀ ਸੁਆਸ ਤਿਆਗ ਗਈ ਸੀ। ਪਰਮਜੀਤ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਇੰਡੀਆ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਸੀ। ਸਸਕਾਰ ਉਸ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ ਹੀ ਕਰਨੇ ਸਨ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹੀ ਪਰਮਜੀਤ ਨੇ ਦੋ-ਚਾਰ ਕੱਪੜੇ ਅਟੈਚੀ ਵਿਚ ਪਾਏ। ਜਸਮੇਲ ਨੂੰ ਦੱਸ ਸਵੇਰੇ ਦੋ ਵਜੇ ਉਹ ਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਪੂ-ਬੇਬੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਵਰ੍ਹੀ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ!

Kaalja Dhaffad

ਕਹਾਣੀ: ਕਾਲ਼ਜਾ ਧਾਫੜ

ਕਾਲਜਾ ਧਾਫ਼ੜ
(ਕਹਾਣੀ)

ਧੌਲਿਆਂ ਦਾ ਜਿਵੇਂ ਜੂਪੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਪੁਰਾਣਾ ਵੈਰ ਸੀ। ਹਲ ਜਿੱਡਾ ਮੋਚਨਾ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਧੌਲਿਆਂ ਨੂੰ ਘਾਹ ਵਾਂਗੂੰ ਦਾਹੜੀ 'ਚੋਂ ਪੱਟਦਾ। ਪਰ ਉਹ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਹੀ ਖੁੰਬਾਂ ਵਾਂਗੂੰ ਫਿਰ ਉਗ ਪੈਂਦੇ। ਜਿਵੇਂ ਧੌਲੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਖੁੰਧਕ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਆਹਮੋਂ-ਸਾਹਮਣੇਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸੀ। ਧੌਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਵਾਂਗ ਵੰਗਾਰਦੇ ਸਨ।
ਅੱਖ ਵਿਚ ਮਾਮੂਲੀ 'ਭੈਂਗ' ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ 'ਜੂਪਾ ਕਾਣਾ' ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਹਾਣ ਦੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਕਮੰਡਲਾ' ਆਖਦੇ। ਜੂਪਾ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਉਮਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਠਾਈ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸੀਟੀ 'ਤੇ ਉਡਦਾ ਸੀ। ਕੰਮ ਦੇ ਉਹ ਅੱਠੇ ਪਹਿਰ ਗੇੜੇ ਖੁਆਈ ਰੱਖਦਾ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਜੂਪਾ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਮੱਠਾ ਸੀ। ਔਖੇ ਸੌਖੇ ਦਸ ਜਮਾਤਾਂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਖੇਤ ਦੀ ਪੰਜਾਲੀ ਹੇਠ ਦੇ ਲਿਆ। ਅਠਾਈ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਜੂਪੇ ਦੇ ਧੌਲੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੀਆਂ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪਿਉ ਤੀਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੀ ਬੱਗਾ ਕੁੱਕੜ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਜੂਪਾ ਤਾਂ ਮੋਰ ਬਣਿਆਂ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸ਼ੀਸ਼ਾ-ਮੋਚਨਾ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਕਰੜੀ ਝੁੱਟੀ ਧੌਲਿਆਂ 'ਤੇ ਲਾਉਂਦਾ। ਜਾੜ੍ਹ ਘੁੱਟ, ਕਸੀਸ ਵੱਟ ਕੇ ਧੌਲੇ ਜੜ੍ਹਾਂ 'ਚੋਂ ਧੂੰਹਦਾ। ਪਰ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਉਹ ਹੀ ਬੈਂਹਾਂ ਅਤੇ ਉਹ ਹੀ ਕੁਹਾੜੀ ਹੁੰਦੀ। ਧੌਲੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਵਾਂਗ ਫਿਰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ!
ਜੂਪੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਇੰਡੀਆ ਅਤੇ ਭੈਣ ਆਸਟਰੀਆ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ, ਰੰਗੀਂ ਵਸਦੀ ਸੀ। ਜੂਪਾ ਬੜਾ ਘਤਿੱਤੀ ਸੀ। ਜਦ ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਖੇਤੋਂ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਭਰਜਾਈ ਕੰਧੋਲੀ ਓਹਲੇ ਰੋਟੀ ਪਕਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਕੰਧੋਲੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਇਕ ਖੂੰਜੇ ਬਾਲਟੀ ਰੱਖ, ਨਹਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਕੰਧੋਲੀ ਦੀ ਮੋਰੀ ਵਿਚੋਂ ਜੂਪੇ ਨੂੰ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਮੂੰਹ ਸਾਫ਼ ਦਿਸਦਾ। ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਅੱਗ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇਂ ਭਰਜਾਈ ਦਾ ਦਗ਼ਦਾ ਸੰਧੂਰੀ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖ ਕੇ ਜੂਪੇ ਦੇ ਦਿਲੋਂ ਕਸੀਸ ਉਠਦੀ। ਲਾਟ ਨਿਕਲਦੀ। ਪਰ ਉਹ ਬਾਲਟੀ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬੁੱਕ ਭਰ-ਭਰ ਪਿੰਡੇ 'ਤੇ ਪਾਉਂਦਾ, ਦਿਲ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਪਰ ਵੱਡੀ ਭਰਜਾਈ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਸੀ। ਉਹ ਜੂਪੇ ਵੱਲ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੰਦੀ। ਭਰਜਾਈ ਉਸ ਨੂੰ 'ਜੂਪਾ-ਕਮਲਾ' ਆਖਦੀ। ਜੂਪੇ ਨੂੰ ਤਾਂ ਤਖ਼ੱਲਸ ਹੀ ਇਤਨੇ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਸਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਹੋਣੇ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਜੂਪਾ ਮੱਝ ਦੇ ਨੱਕ 'ਤੇ ਮੁੱਕੀ ਮਾਰ ਕੇ ਭਾਬੀ ਵਿਚ ਦੀ ਗੱਲ ਕੱਢਦਾ:
-"ਤੇਰੀਆਂ ਬਿੰਗੀਆਂ ਜੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਬੱਢਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ-ਮੈਂ ਨਿੱਤ ਕਹਿੰਨੈਂ ਕਾਹਨੂੰ ਕਾਹਨੂੰ!" ਪਰ ਭਾਬੀ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੀ ਹੱਸ ਛੱਡਦੀ। ਉਸ ਦੇ ਭਾਅ ਦਾ ਤਾਂ ਕੁੱਤਾ ਭੌਂਕਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਜੁੱਤੀ!
ਜੂਪੇ ਦੇ ਪਿਉ ਕੋਲ ਦਸ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ। ਦੋ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸ ਨੇ ਬੈਅ ਕਰਕੇ ਕੁੜੀ ਆਸਟਰੀਆ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦਿੱਤੀ। ਬੜਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਘਰ ਫੂਕ ਕੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਤੀਰ ਮਾਰ-ਮਾਰ 'ਵਿੰਨ੍ਹ' ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪੂਰੇ ਬਾਗੋ-ਬਾਗ ਸਨ। ਫਿਰ ਦਿੱਲੀਓਂ ਜਹਾਜ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕੁੜੀ ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਬਾਪੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ:
-"ਦੋ ਕਿੱਲੇ ਫੂਕ ਕੇ ਤੇਰਾ ਵਿਆਹ ਕੀਤੈ ਪਿੰਦਰ-ਰੂਪ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਵਿਆਹਿਆ ਵਰਿਐ-ਪਰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਜਗਰੂਪ ਬਾਰੇ ਜਰੂਰ ਕੁਛ ਸੋਚੀਂ-ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਅੰਨ੍ਹੀਂ ਕਾਣੀਂ-ਛੱਡੀ ਛੱਡਾਈ ਭਾਲ ਲਈਂ ਧੀਏ-ਐਥੇ ਚਾਰ ਕਿੱਲਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਇਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਕੀ ਧੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀਂ-ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਜੱਟਾਂ ਦੀ ਨਸੌੜ ਬੜੀ ਉਚੀ ਹੋਈ ਵੀ ਐ-ਤੇਰੀ ਖਾਤਰ ਦੋ ਕਿੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਈ ਲਾਂਬੂ ਲਾਇਆ ਸੀ-ਬਈ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਜੂਨ ਵੀ ਸੁਧਰਜੂ।"
-"ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਨਾ ਬਹਿਜੀਂ-ਸਾਡਾ ਵੀ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਂ।" ਬੇਬੇ ਬੋਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿੰਦਰ ਗੱਲਾਂ ਲੜ ਗੰਢ ਦੇ ਕੇ ਜਹਾਜ ਚੜ੍ਹ ਗਈ ਸੀ।
ਆਸਟਰੀਆ ਜਾ ਕੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਪਿੰਦਰ ਦੋ-ਦੋ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਹਰ ਰੋਜ ਸੋਲਾਂ-ਸੋਲਾਂ ਘੰਟੇ ਕੰਮ ਦੇਹ ਤੋੜ ਕੇ ਕਰਦੀ। ਪਿੰਡ ਪੰਦਰਾਂ-ਪੰਦਰਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾ ਕੇ ਖੇਤ ਢੋਂਦੀ ਰਹੀ ਮਿਹਨਤੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਕੰਮ ਵਾਲੇ ਆਹੂ ਲਾਹ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਮਸ਼ੀਨ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਖ਼ਸਮ ਦੀ ਅਤੇ ਦਿਨੇਂ ਕੰਮ ਦੀ! ਪਿੰਦਰ ਦੇ ਘਰਵਾਲਾ ਲੋਲ੍ਹਾ ਜਿਹਾ, ਸਿੱਧਰਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਦਰ ਉਸ ਨੂੰ 'ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਖਿਝ ਕੇ ਆਖਦਾ, "ਮੈਨੂੰ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਕਰ!" ਜੇ ਪਿੰਦਰ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰ ਕਹਿੰਦਾ, "ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ 'ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਭੈਣ ਦੇਣੀਏਂ?" ਉਹ ਦਿਨ ਰਾਤ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਵਿਧਾਨ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਾਂ ਉਸ ਦਾ ਲਖਵਿੰਦਰ ਸੀ। ਪਰ ਗੋਰੇ ਉਸ ਨੂੰ 'ਲੱਕੀ' ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਦੇਸੀ ਭਾਈਬੰਦ 'ਲੱਖੀ ਵਣਜਾਰਾ' ਪੁਕਾਰਦੇ। ਪਿੰਦਰ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਚੇਤ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਜੱਭਲ ਜਿਹੇ ਲੱਖੀ ਨੂੰ ਪਲੋਸੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਲ ਪਾ ਕੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ। ਘੋਗੜ ਜਿਹੇ ਲੱਖੀ ਨੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਚ ਹੀ ਟੁੱਕ ਵਾਂਗ ਤੋੜ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ:
-"ਭੈਣ ਦਾ ਮਰਾਓ ਤੁਸੀਂ ਟਣਾ-ਅਸੀਂ ਆਪਦਾ ਕੰਮ ਕਾਰ ਕਰਦੇ ਥੋਡੇ ਛਿੱਤਰ ਕਿਉਂ ਖਾਈਏ? ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਾਂਝੀ ਬੋਤਲ 'ਚੋਂ ਪੇਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੀਣ ਦਿੰਦੇ-ਅਖੇ ਪੀ ਕੇ ਕਮਲ ਮਿੱਧੂ-ਹੁਣ ਨਿੱਤ ਪੀਆ ਕਰੂੰ ਤੇ ਨਾਲੇ ਬੁਲਾਇਆ ਕਰੂੰ ਬੱਕਰੇ।"
ਮਾਂ-ਬਾਪ ਘੁੱਟ ਵੱਟੀ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਚਤਰ ਨੂੰਹ ਨੇ ਸਿੱਧੜ ਪੁੱਤ ਪਲੋਸ ਕੇ ਤੋੜ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਬਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੋਈ ਮੰਦਾ ਬਚਨ ਨਾ ਬੋਲਿਆ। ਬੋਲਦੇ ਵੀ ਕਿਵੇਂ? ਲੋਲ੍ਹੜ ਪੁੱਤ ਨੇ ਛਿੱਤਰ ਲਾਹ ਲੈਣਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਹੂ ਦਾ ਘੁੱਟ ਭਰ ਲਿਆ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਢਾਕ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਬੰਦਾ ਅਤੇ ਅੱਕਿਆ ਬਾਂਦਰ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਘਰੂਟੀਂ ਪਾੜਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ਨਿੱਚਰਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਦੋ ਛੁੱਟੀਆਂ ਸਨ। ਪਿੰਦਰ ਨਿੱਖਰ-ਤਿੱਖਰ ਕੇ ਲੱਖੀ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਬੈਠ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਗ ਮੁਤਾਬਿਕ ਦਾਰੂ ਪਿਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਸਟਰੀਆ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਹਵਾ 'ਪਾਹ' ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਉਸ ਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪੈਸੇ ਕਾਪੀ ਵਿਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਨਸ਼ੇ ਕਾਰਨ ਲੱਖੀ ਬਾਂਦਰ ਵਾਂਗ ਲਾਚੜਿਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੁਰਗੇ ਦੀ ਟੰਗ ਨੂੰ ਉਹ ਇਉਂ ਚੱਬਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇ ਬਲਦ ਕੜਬ ਚੱਬਦੈ। ਖਾਂਦੇ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਅਤੇ ਜੀਭ ਗਿੱਧਾ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ।
-"ਥੋਨੂੰ ਅੱਜ ਮੈਂ 'ਜੀ' ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਵਾਂ ਜਾਂ ਨਾਂ ਲਵਾਂ?" ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਪੈੱਗ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
-"ਅੱਜ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਸਮ ਆਖ!" ਮੱਝ ਵਾਂਗ ਉਗਾਲਾ ਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਲੱਖੀ ਨੇ ਮੱਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਗੱਲ ਕੀਤੀ।
-"ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ-ਪਿਆਰੇ ਖ਼ਸਮ ਜੀ! ਇਕ ਗੱਲ ਆਖਾਂ?" ਪਿੰਦਰ ਉਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੋ ਗਈ।
-"ਸੱਤਰ ਆਖ!" ਉਹ ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲਾ ਰਾਜਾ ਬਣਿਆਂ ਬੈਠਾ ਸੀ।
-"ਨਾਂਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ?"
-"ਮੈਂ ਕਮਲੈਂ? ਤੇਰੀ ਖਾਤਰ ਮੈਂ ਆਬਦਾ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਛੱਡਤਾ-ਨਾਂਹ ਕਿਉਂ ਕਰੂੰ?"
-"ਸੋ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਪਿਆਰੇ ਖ਼ਸਮ ਜੀ-ਆਪਣਾ ਜਗਰੂਪ ਐਥੇ ਆਉਣ ਨੂੰ ਬਾਹਲੇ ਰੱਸੇ ਜਿਹੇ ਤੁੜਾਉਂਦੈ।" ਆਖ ਕੇ ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਲੱਖੀ ਦਾ ਜਿੰਨ ਵਰਗਾ ਚਿਹਰਾ ਨਿਰਖਿਆ, ਸਪੀਡ ਪੜ੍ਹੀ।
ਲੱਖੀ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਗੱਲ ਸਿਰੇ ਲੱਗਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਈ। ਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਸੁਆਹ ਪੈਂਦੀ ਲੱਗੀ। ਸਕੀਮ ਫ਼ੇਲ੍ਹ ਹੁੰਦੀ ਜਾਪੀ।
-"ਤੁਸੀਂ ਚੁੱਪ ਜਿਹੇ ਕਰ ਗਏ? ਐਥੇ ਆ ਕੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀਂ ਬਾਂਹ ਬਣੂੰ-ਛੇ ਫ਼ੁੱਟਾ ਜੁਆਨ ਮੁੰਡੈ।"
-"ਉਥੇ ਭੁੱਖੇ ਮਰਦੇ ਮਰਦੇ ਐਥੇ ਆ ਕੇ ਰਾਣੀ ਖਾਂ ਦੇ ਸਾਲੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਐ-ਰਹਿਣ ਦੇ ਬਾਂਹ ਬਣਾਉਣ ਨੂੰ-ਆਪਾਂ ਕਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਜੰਗ ਲੜਨੀ ਐਂ?" ਪਿੰਦਰ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲੱਖੀ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅੰਦਰੋਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਸਾਲਾ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਥੋਡਾ ਈ ਰਹਿਣੈਂ-ਬਰਾਬਰ ਕੰਮ ਕਰੂ-ਆਪਾਂ ਮਕਾਨ ਦਾ ਕਰਜਾ ਲਾਹ ਦਿਆਂਗੇ।"
-"ਕਰਜਾ ਲਹਿਜੂ ਆਪੇ-ਬੇਬੇ ਆਖਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ-ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਈ ਮਾੜੈ-ਬੰਦਾ ਉਹਨੀਂ ਅੱਖੀਂ
ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ-ਜਦੋਂ ਚਾਰ ਪੈਸੇ ਕੋਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਐ-ਮੰਗਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਈ ਮੱਤਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਐ ਤੇ ਨਾਲੇ ਕੱਢਦੇ ਐ ਨਿਘੋਚਾਂ!" ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੁਣੀਂ ਗਿਆਨੀ ਗੱਲਾਂ ਆਪਣੇਂ 'ਧੱਤੂ' ਪਤੀ-ਦੇਵ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤਿਆ। ਲੱਖੀ ਦੇ ਪੱਟਾਂ 'ਤੇ ਸਿਰ ਧਰ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਲੱਖੀ ਦਾ ਹਮਦਰਦ ਦਿਲ ਪਿਘਲ ਗਿਆ। ਪਿੰਦਰ ਰੋਂਦੀ ਉਹ ਕਦਾਚਿੱਤ ਜਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ।
-"ਉਠ-ਚੁੱਪ ਕਰ-ਮੈਨੂੰ ਦੁਖੀ ਨਾ ਕਰ-ਜਿਵੇਂ ਕਹੇਂ ਕਰਲਾਂਗੇ।" ਉਹ ਬੋਲਿਆ। ਪਿੰਦਰ ਉਸ ਦੇ ਗਲ ਨੂੰ ਸੱਪ ਵਾਂਗ ਵਲੇਂਵਾਂ ਮਾਰ ਹੋਰ ਉਚੀ ਡੁਸਕਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਲੱਖੀ ਨੇ ਮੱਝ ਦੀ ਜੀਭ ਵਰਗੀ ਜੀਭ ਉਸ ਦੀ ਧੌਣ 'ਤੇ ਫੇਰੀ। ਕਾਲੇ ਨਾਗ ਵਰਗੀ ਜੀਭ ਬੜੀ ਫ਼ੁਰਤੀ ਨਾਲ ਫਿਰ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ।
-"ਬੱਸ ਵੀ ਕਰ ਬੇਬੇ ਮੇਰੀਏ! ਉਠ ਪੇਕ ਪਾ ਕੇ ਦੇਹ-ਸਾਲਿਆਂ ਦੀ ਨੇ ਨਸ਼ਾ ਈ ਖੋਟਾ ਕਰਤਾ।" ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਰਜਿਆ। 'ਬੇਬੇ' ਸੁਣ ਕੇ ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਲੱਖੀ ਹੀ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ! ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਬੇਬੇ ਆਖਣ ਵਾਲਾ ਲੱਖੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਹੋ ਕੌਣ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਧਰਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਨੱਕ ਪੂੰਝਦੀ ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਲੱਖੀ ਨੂੰ ਦਾਰੂ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਭਰ ਦਿੱਤਾ।
-"ਇਕ ਗੱਲ ਐ-।" ਉਸ ਨੇ ਗਿਲਾਸ ਖਾਲੀ ਕਰਕੇ ਧੁੜਧੜੀ ਲੈਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ।
-"ਬੇਬੇ ਆਖਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ-ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗੰਢਾਂ ਦੰਦਾਂ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਐਂ-ਮੰਗਵਾ ਮੈਂ ਦਿੰਨੈਂ-ਪਰ ਪਿੱਛੇ ਵਰਤਣ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਜਾਵਾਂਗੇ।" ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਕੰਨ ਕੀਤੇ। ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਫਿਰ ਟਿਕਾਣੇਂ ਆਇਆ ਜਾਪਿਆ। ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਦਿਮਾਗ ਸੀ ਬੰਦੇ ਦਾ? ਕਦੇ ਬਹੁਤੀਆਂ ਹੀ ਸਚਿਆਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਲੰਡਰ ਕੁੱਤੇ ਵਾਂਗ ਵਾਹਣੀਂ ਜਾ ਖੜ੍ਹਦਾ ਸੀ।
-"ਕਿਵੇਂ ਜਾਵਾਂਗੇ ਵਰਤਣ ਵੱਲੋਂ? ਮੈਂ ਕਾਹਦੇ ਆਸਤੇ ਬੈਠੀ ਐਂ? ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਐ-ਮਾਰ ਮਾਰ ਛਿੱਤਰ ਸਿਰ ਨਾ ਗੰਜਾ ਕਰਦੂੰ!"
-"ਚਲੋ! ਮੰਨ ਲੈਨੇ ਐਂ-ਪਰ ਮੰਗਵਾਉਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਕਰਕੇ ਐ।"
-"ਮੈਂ ਹਿੱਕ ਠੋਕ ਕੇ ਆਖਦੀ ਆਂ-ਜੇ ਥੋਡਾ ਪਾਣੀ ਨਾ ਭਰੇ-ਮੈਨੂੰ ਆਖ ਦਿਓ।" ਉਹ ਅਮਰ ਵੇਲ ਵਾਂਗ ਲੱਖੀ ਦੁਆਲੇ ਲਿਪਟ ਗਈ। ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੋ ਗਈ।
ਪੂਰਾ ਹਫ਼ਤਾ ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਲੱਖੀ ਨੂੰ ਦਾਰੂ ਵਿਚ ਟੁੰਨ ਰੱਖਿਆ। ਫ਼ੈਕਟਰੀ ਵਿਚੋਂ 'ਬਿਮਾਰ ਐ' ਆਖ ਕੇ ਦੋ ਹਫ਼ਤੇ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਦੁਆ ਲਈ। ਦਿਨ ਰਾਤ ਲੱਖੀ ਦੁਆਲੇ ਦਾਰੂ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਗੇੜੀਂ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਦਸਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚ-ਵਿਚ ਹੀ ਜੂਪੇ ਕਾਣੇਂ ਦੀ ਟਿਕਟ ਅਤੇ ਰਾਹਦਾਰੀ ਇੰਜ ਪਿੰਡ ਜਾ ਵੱਜੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੁੰਡਾ ਹੋਏ ਤੋਂ ਖੁਸਰੇ ਆ ਵੱਜਦੇ ਐ।
ਘਰ ਵਿਚ ਰੌਣਕ ਆ ਗਈ। ਮੂਧਾ ਵੱਜਦਾ ਘਰ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਜਾਪਿਆ। ਜੂਪੇ ਕਾਣੇਂ ਨੇ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਅਤੇ ਮੋਚਨਾ
ਨਾਲੀ ਵਿਚ ਵਗਾਹ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਮੇਲ ਨਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਜਾ ਖੜ੍ਹਾ।
-"ਬਾਈ, ਦਾੜ੍ਹੀ ਤੇ ਮੁੱਛਾਂ 'ਚੋਂ 'ਕੱਲਾ 'ਕੱਲਾ ਧੌਲਾ ਚੁਗ ਦੇਹ-ਇਕ ਨਾ ਰਹੇ!" ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਮੇਲ ਨੂੰ ਅਬਦਾਲੀ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ।
ਗੁਰਮੇਲ ਹੱਸ ਪਿਆ।
-"ਜੂਪਿਆ! ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਈ ਬੱਗੀ ਹੋਈ ਪਈ ਐ-ਆਖੇਂ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਈ ਖਿੱਚ ਦਿੰਨੈਂ ਤੇ ਨਾਲੇ ਧੂਹ
ਦਿੰਨੈਂ ਮੁੱਛਾਂ-ਕੰਮ ਨਿੱਬੜੂ!"
-"ਬਾਈ ਗੁਰਮੇਲ! ਬਾਹਰ ਜਾਣੈਂ-ਬੱਸ ਅੱਜ ਐਂ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੱਲ੍ਹ ਐਂ।" ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਧੀਮੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ।
-"ਫੇਰ ਇਉਂ ਕਰ! ਰਾਤ ਨੂੰ ਆ ਜਾਈਂ-ਇਹਦੇ 'ਤੇ ਦੁਆਈ ਲਾ ਦਿਆਂਗੇ-ਨਾਲੇ ਪਾਲਟੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਫੜੀ ਆਈਂ-ਰੰਗ ਵਾਹਵਾ ਚੜੂ।" ਗੁਰਮੇਲ ਬੋਲਿਆ।
ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤੀ ਦੀ ਰੂੜੀ-ਮਾਰਕਾ ਪੀ ਕੇ ਗੁਰਮੇਲ ਨੇ ਜੂਪੇ ਕਾਣੇਂ ਨੂੰ ਬਲੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮੁਰਗੇ ਵਰਗਾ ਬਣਾ
ਦਿੱਤਾ। ਸਿਰ ਦੇ ਝਾਫ਼ੇ ਵਰਗੇ ਵਾਲ ਵੀ ਰੰਗ ਦਿੱਤੇ।
ਅੰਬੈਸੀ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੂਪਾ ਆਸਟਰੀਆ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਹੀ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਗਿਆ। ਲੱਖੀ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ। ਪਿੰਦਰ ਦਾ ਕਾਰਜ ਰਾਸ ਆ ਗਿਆ। ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਜੂਪਾ ਕਾਣਾ, ਜਗਰੂਪ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਬਣ ਗਿਆ। ਵੀਜ਼ਾ 'ਐੱਕਸਟੈਂਡ' ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੰਮ 'ਤੇ ਰਖਵਾ ਲਿਆ। ਡਿਊਟੀ ਮੈਨੇਜਰ ਨਾਲ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਅੱਖ ਮਟੱਕਾ ਕਰਦੀ ਕਰਦੀ, ਇਕ ਦਿਨ ਸ਼ਰੇਆਮ ਹੀ 'ਨਿਲਾਮ' ਹੋ ਗਈ ਸੀ! ਮੈਨੇਜਰ ਪਿੰਦਰ ਦੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਉਹ ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਬੈਕ-ਆਫਿ਼ਸ ਵਿਚ ਲੈ ਵੜਦਾ। ਇਕ ਸਿੱਧੀ-ਸਾਦੀ ਪੇਂਡੂ ਕੁੜੀ ਯੂਰਪ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ 'ਘਾਗ' ਔਰਤ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਸਮਾਂ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਤੁਰਨਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਲੱਖੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਟੈਂਕ ਜਿੱਡਾ ਗੋਰਾ ਮੈਨੇਜਰ ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ ਘੰਟਾ-ਘੰਟਾ ਰੂੰ ਵਾਂਗ ਪਿੰਜਦਾ। ਪਿੰਦਰ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਰ ਔਰਤਾਂ ਕਰਦੀਆਂ। ਬੋਲਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ। ਮੈਨੇਜਰ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀਂ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਮਗਰਮੱਛ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਪਾਉਣ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਨੌਕਰੀ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ। ਪਿੰਦਰ ਹੁਣ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੈਨੇਜਰ ਦੀ ਕਾਮੀ ਨਹੀਂ, 'ਰਖੇਲ' ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ।
ਜਗਰੂਪ ਨੂੰ ਪਿੰਦਰ ਲੱਖੀ ਦੇ ਖਿ਼ਲਾਫ਼ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾ ਕੇ ਰੇਤਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਅੱਗਿਓਂ ਜਗਰੂਪ ਵੀ ਪੂਰਾ ਲਾਈਲੱਗ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਪਿੰਦਰ ਦੀ ਪੈੜ ਵਿਚ ਪੈਰ ਧਰਦਾ, ਲੱਖੀ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਵੱਢਵੀਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੱਛਾਂ ਉਸ ਨੇ ਰਗੜ ਕੇ ਮੂੰਹ ਖੁਸਰੇ ਦੀ ਅੱਡੀ ਵਰਗਾ ਕੱਢ ਲਿਆ ਸੀ। ਨਾ ਚੋਰ ਲੱਗੇ ਨਾ ਕੁੱਤੀ ਭੌਂਕੇ! ਧੌਲੇ ਪੱਟਣ ਜਾਂ ਕਾਲੇ ਕਰਨ ਦਾ ਯੱਭ ਹੀ ਨਬੇੜ ਧਰਿਆ ਸੀ। ਲੱਖੀ ਦੀ ਲਿਆਂਦੀ ਬੋਤਲ ਜੂਪਾ ਚਾਰ ਪੈੱਗਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਜੜ੍ਹੀਂ ਲਾ ਦਿੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਲੱਖੀ ਕੰਮ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ, ਥਕੇਵਾਂ ਲਾਹੁਣ ਵਾਸਤੇ ਬੋਤਲ ਨੂੰ ਅਹੁਲਦਾ ਤਾਂ ਖਾਲੀ ਬੋਤਲ ਦੇਖ ਕੇ ਪਿਆਸੇ ਕਾਂ ਵਾਂਗ ਝਾਕਦਾ। ਕਰ ਉਹ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰੀ ਕੋਲੇ ਵਾਂਗ ਧੁਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਲੱਖੀ ਬਾਹਰੋਂ ਹੀ ਪੀ ਕੇ ਆ ਗਿਆ। ਕਿਚਨ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਬੋਤਲ ਦੇਖੀ ਤਾਂ ਬੋਤਲ ਛੜੇ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਾਂਗ ਖਾਲੀ-ਖਾਲੀ ਝਾਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਲੱਖੀ ਨੂੰ ਚੇਹ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਕੌੜ ਬੋਤੇ ਵਾਂਗ ਦੰਦ ਪੀਹੇ। ਜਗਰੂਪ ਡਰਾਇੰਗ-ਰੂਮ ਵਿਚ 'ਬਾਬੂ' ਬਣਿਆਂ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਲੱਖੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਰੋਧ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।
-"ਗੱਲ ਸੁਣ ਉਏ ਸਾਲਿਆ ਲੇਡਿਆ ਜਿਆ!" ਉਹ ਸਾਹਨ ਵਾਂਗ ਭੂਸਰਿਆ ਜੂਪੇ ਮੂਹਰੇ ਜਾ ਖੜ੍ਹਿਆ।
-"ਖਾਣ ਦਾ ਤੈਥੋਂ ਕੋਈ ਖਰਚਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ-ਰਹੀ ਤੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਜਾਨੈਂ-ਤੇ ਸਾਲਿਆ ਉਤੋਂ ਮੇਰੀ ਦਾਰੂ ਵੀ ਸੜ੍ਹਾਕ
ਧਰਦੈਂ-ਇਹ ਕੀ ਲੱਛਣ ਫੜਿਐ ਤੂੰ?" ਲੱਖੀ ਚੰਗਿਆੜੇ ਛੱਡੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਜੂਪਾ ਸਿ਼ਵ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਬੁੱਤ ਵਾਂਗੂੰ ਅਹਿਲ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਦਾਰੂ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਲੋਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੱਖੀ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਹੋਰ ਫ਼ਤੂਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।
-"ਤੂੰ ਬੋਲਦਾ ਨਹੀਂ ਉਏ ਸਾਲਿਆ ਚੱਪਣਾਂ ਜਿਆ? ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਤੂੰ ਕਮਾਈ ਕਰਦੈਂ-ਆਪ ਦੀ ਲਿਆ ਕੇ ਪੀਆ ਕਰ-ਜੇ ਬੰਦਾ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ-ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਵੀ ਕਹੇ-ਅੱਗੋਂ ਸਾਲਾ ਗੋਹ-ਗਹੀਰਾ ਬਣਿਆ ਬੈਠੈ ਮੁਫ਼ਤ ਦੀ ਪੀ ਕੇ।"
-"ਇਹ ਤਾਂ ਇਉਂ ਈ ਪੀਊ! ਤੂੰ ਕੌਣ ਹੁੰਨੈਂ ਇਹਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਆਲਾ?" ਉਪਰੋਂ ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਅਜ਼ੀਬ ਹੀ ਅਕਾਸ਼ਬਾਣੀ ਕੀਤੀ।
-"ਇਹ ਐਹਨਾਂ ਕੰਜਰਖਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਪੱਲਿਓਂ ਪੈਸੇ ਲਾ ਕੇ ਮੰਗਵਾਇਆ ਸੀ ਕੁੱਤੀਏ ਰੰਨੇ? ਮੈਂ ਇਹਨੂੰ ਆਪਦੇ ਘਰੇ ਈ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ-ਚੱਲ ਨਿਕਲ ਬਾਹਰ ਉਏ! ਨਿਕਲ ਮੇਰੇ ਘਰੋਂ ਮੇਰਿਆ ਸਾਲਿਆ ਢੇਡਾ---!"
-"ਤੂੰ ਘਰ ਦਾ ਸਾਲਾ ਲੱਗਦੈਂ? ਘਰ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਐਂ! ਬਾਹਲੀ ਚੀਂ-ਫ਼ੀਂ ਕੀਤੀ-ਪੁਲਸ ਬੁਲਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਮਾਰੂੰ!"
-"ਤੂੰ ਤਾਂ ਭੈਣ ਦੇਣੀਏਂ ਕੁੱਤੀਏ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਇਹ ਟੀਰਾ ਜਿਆ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਬਣੂੰ-ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣ ਭਰਾ ਰਲ ਕੇ ਈ ਫੁੱਦੂ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ?" ਮਗਜ਼ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੇ ਜੂਪੇ ਦੇ ਥੱਪੜ ਜੜ ਦਿੱਤੇ।
-"ਗਟਰ-ਗਟਰ ਝਾਕੀ ਜਾਨੈਂ ਔਤਾਂ ਦਿਆ-ਸਿੱਟ ਲੈ ਫੜ ਕੇ ਲਹਿ ਜਾਣੇਂ ਨੂੰ!" ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਜੂਪੇ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਜੂਪੇ ਦੀ ਅੱਖ ਦਾ ਭੈਂਗ ਘੁਕਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੱਖੀ ਨੂੰ ਚਰ੍ਹੀ ਦੀ ਪੂਲੀ ਵਾਂਗ ਥੱਲੇ ਧਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨ ਮਸਲ ਧਰੇ। ਸ਼ਰਾਬੀ ਲੱਖੀ ਕਤੂਰੇ ਵਾਂਗ ਮਧੋਲਿਆ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਦੁਰਮਟ ਵਰਗੇ ਜੂਪੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਹਾਰੇ ਕੁੱਕੜ ਵਾਂਗ ਖੰਭ ਜਿਹੇ ਝਾੜੇ।
-"ਇਕ ਗੱਲ ਸੁਣ ਲੈ ਮੇਰੀ ਕੰਨ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ---!" ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਡਰਾਇਆ।
-"ਦਿਨ ਕਟੀ ਕਰਨੀ ਐਂ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਕਰੀ ਚੱਲ-ਤੇ ਜੇ ਬਣਿਐਂ ਗਾਜੀਆਣੇਂ ਆਲਾ ਕੁੰਢਾ ਸਿਉਂ-ਫੇਰ ਨਿੱਤ ਇਉਂ ਈ ਛਿੱਤਰ ਖਾਇਆ ਕਰੇਂਗਾ-ਪੁਲਸ ਨੂੰ ਫੋ਼ਨ ਕਰਕੇ ਘਰੋਂ ਦਿਊਂ ਕਢਵਾ ਤੇ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਖ਼ਸਮ ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਊਂਗੀ-ਬਥੇਰ੍ਹੀਆਂ ਚੱਟ ਲਈਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਲਾਲਾਂ ਮੈਂ!" ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਇਕੋ ਸਾਹ ਬੋਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਬਰਛੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਸੀਨੇ 'ਚ ਮਾਰੀਆਂ। ਲੱਖੀ ਨੇ ਉਠ ਕੇ ਰਹਿੰਦੀ ਬੋਤਲ ਸੂਤ ਧਰੀ ਅਤੇ ਉਪਰ ਜਾ ਕੇ ਬੈੱਡ-ਰੂਮ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਪੈ ਗਿਆ। ਸੀਲ ਗਊ ਵਾਂਗ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਈ। ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਬੈੱਡ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਕੋਲ ਹੀ ਡਾਹ ਲਿਆ ਸੀ। ਲੱਖੀ ਕੌਡੀਓਂ ਖੋਟਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਉਠ ਕੇ ਉਹ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੇਬੇ ਦੇ ਸੀਨੇ ਲੱਗ ਕੇ ਧਾਹ ਮਾਰੀ।
-"ਤੇਰਾ ਲੱਖੀ ਪੱਟਿਆ ਗਿਆ ਬੇਬੇ---!"
-"ਕੋਈ ਨਾ ਪੁੱਤ-ਓਸ ਗੱਲ ਦੇ ਆਖਣ ਮਾਂਗੂੰ-ਜੇ ਬਾਗੀਆਂ ਨੇ ਟਾਹ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਮਾਲਕਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਘਰੋਂ ਕੱਢ ਦੇਣੀਂ---!" ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਂਦਰਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਦਿਲ ਨਾਲ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਲੱਖੀ ਰੋਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
-"ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਪੁੱਤ ਉਹਦੀ ਖੋਟੀ ਨੀਅਤ ਦਾ ਉਦੇਂ ਈ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ-ਜਿੱਦੇਂ ਉਹਨੇ ਤੈਨੂੰ ਸਾਡੇ ਨਾਲੋਂ ਨਖੇੜਿਆ ਸੀ-ਪਰ ਤੂੰ ਫਿ਼ਕਰ ਨਾ ਕਰ-ਜੇ ਉਹ ਨਵਾਂ ਖ਼ਸਮ ਲਿਆਉਂਦੀ ਐ ਤੇ ਫੇਰ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਐਹੋ ਜੀਆਂ ਗਧੀੜਾਂ ਵੀਹ---!"
-"ਤਲਾਕ ਲੈ ਕੇ ਵੀ ਤੂੰ ਘਰ ਦਾ ਅੱਧਾ ਮਾਲਕ ਐਂ-ਵਕੀਲ ਤਾਂ ਪਾ ਦੇਣਗੇ ਖਿਲਾਰੇ-ਬੱਸ ਤੂੰ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੈਣ ਚੋਦਾ ਕਿਸੇ ਕਰਮ ਦਾ-ਗੋਹਾ ਪੱਥ ਤੀਮੀਂ ਮਗਰ ਲੱਗ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਝੱਗਾ ਚੱਕ ਕੇ ਤੁਰ ਗਿਆ।" ਲੱਖੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਲਾਲੀ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਲਾਲੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂੰ ਸੀ। ਲੱਖੀ ਵਾਂਗ ਭੌਂਦੂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਿਆ ਸੀ।
-"ਲਾਲੀ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਦੁਖੀ ਐਂ-ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਨਾ ਦੁਖੀ ਕਰ ਬਾਈ।"
-"ਹੁਣ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਬੂਹਕੀ ਨਾ ਜਾਹ- ਚੱਲ ਵਕੀਲ ਕੋਲੇ ਚੱਲ ਕੇ ਮਸ਼ਵਰਾ ਲੈਨੇਂ ਐਂ-ਪਰ ਤੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਬਣ ਕੇ ਕੁੱਟ ਖਾਈ ਗਿਆ-ਸਾਲਿਆ ਪੁਲੀਸ ਬੁਲਾ ਕੇ ਰਪਟ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲਿਖਵਾਈ? ਫ਼ੌਜਦਾਰੀ ਦੇ ਕੇਸ 'ਚ ਆਪੇ ਸਾਲਾ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ-ਅਗਲਿਆਂ ਨੇ ਫੜ ਕੇ ਨੱਕ ਦੀ ਸੇਧ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਜਹਾਜ ਚਾੜ੍ਹ ਦੇਣਾ ਸੀ।"
-"ਵੇ ਲਾਲੀ! ਜੇ ਇਹ ਐਨੀ ਜੋਕਰਾ ਹੁੰਦਾ-ਗੱਲਾਂ ਈ ਕਾਹਦੀਆਂ ਸੀ? ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਧ ਐ ਬਿਚਾਰਾ।" ਮਾਂ ਬੋਲੀ।
ਉਹ ਵਕੀਲ ਦੇ ਤੁਰ ਗਏ। ਬੇਬੇ ਸਿਰ ਫੜੀ ਬੈਠੀ ਸੀ।
ਪਿੰਦਰ ਦੀ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਕ ਭਾਰੀ ਪੱਥਰ ਡਿੱਗਿਆ। ਜਿਸ ਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦਾਚਿੱਤ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਨਿੱਤ ਦੇ ਕੁੱਤ-ਪੌਅ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੇਜਰ ਅਤੇ ਪਿੰਦਰ ਦੀ ਸ਼ਕਾਇਤ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਕੋਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮੌਕਾ ਪਾ ਕੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ 'ਰੰਗੇ-ਹੱਥੀਂ' ਨਗਨ ਫੜ ਲਿਆ। ਜਗਰੂਪ, ਮੈਨੇਜਰ ਅਤੇ ਪਿੰਦਰ ਤੁਰੰਤ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਡਿਊਟੀ ਉਪਰ ਕੁਕਰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੇਸ ਵੱਖਰਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਜੂਪੇ ਦਾ ਭੈਂਗ ਡੁੱਬ ਗਿਆ। ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਪੈ ਗਈ। ਵਕੀਲਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ੀਸਾਂ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ-ਜੁਰਮਾਨੇਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਗਸ਼ੀ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਫਿ਼ਕਰ ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਜੂਪੇ ਦਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕੋਲ ਕੰਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ, ਫਿਰ ਵੀਜ਼ਾ ਕਿਸ ਬੇਸ 'ਤੇ ਮਿਲਣਾ ਸੀ? ਵੀਜ਼ਾ ਨਾ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਜੂਪੇ ਦੀ ਡਿਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਪੱਕੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਸੱਚ ਸਾਹਮਣੇਂ ਆ ਜਾਣ 'ਤੇ ਜੂਪਾ ਭੈਣ ਨਾਲ ਅੱਖ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜੇ ਉਹ ਕਿਤੇ ਇੰਡੀਆ ਹੁੰਦਾ, ਪਿੰਦਰ ਦਾ ਸਿਰ ਕਲਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਪਰ ਉਹ ਬੈਠਾ ਹੀ ਆਸਟਰੀਆ ਦੇ ਵਿਚ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਲੀਡਰ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਤੋਂ ਚੀਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਸਨ। ਪੂਰੀ ਬੋਤਲ ਸੂਤ ਕੇ ਜੂਪਾ ਪਿੰਦਰ ਦੁਆਲੇ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪਿੱਠ 'ਚ ਅੱਡੀਆਂ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਉਸ ਨੇ ਪਿੰਦਰ ਨਿੱਸਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
-"ਵੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਐਸ ਭਦਰਕਾਰੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਕੁੱਤਿਆ---!" ਉਸ ਨੇ ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦੁਹੱਥੜ ਮਾਰੀ।
-"ਐਦੂੰ ਤਾਂ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਹੀ ਨਾ-ਅੱਖੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਜੱਗ ਮਰਦਾ-ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ ਮਰਜੀ ਖੇਹ ਖਾਂਦੀ।" ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਕਰੜੀ ਝੁੱਟੀ ਹੋਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਗਿੱਦੜ ਕੁੱਟ ਨਾਲ ਨਿਢਾਲ ਹੋਈ ਉਹ ਫ਼ਰਸ਼ 'ਤੇ ਪਈ ਚੂਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
-"ਲੱਖੀ ਜਮਾਂ ਬੁਰਾ ਬੰਦਾ ਨ੍ਹੀਂ-ਤੇਰੀਆਂ ਐਹਨਾਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਕਰਕੇ ਮਾੜਾ ਬਣਾਇਆ ਵਿਆ ਸੀ-ਵਿਚਾਰਾ ਦਰਵੇਸ਼ ਬਾਧੂ ਦਾ ਮੈਥੋਂ ਕੁਟਵਾ ਧਰਿਆ-।" ਉਸ ਨੇ ਆਖਰੀ ਲੱਤ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਪਿੰਦਰ ਦੀ ਗਿੱਦੜ ਵਾਂਗ ਚੂਕ ਜਿਹੀ ਨਿਕਲੀ।
ਬਾਹਰੋਂ ਦਰਵਾਜੇ 'ਤੇ ਘੰਟੀ ਵੱਜੀ ਤਾਂ ਜੂਪੇ ਨੇ ਹੀ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਮੈਨੇਜਰ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਅਜੇ ਉਸ ਨੇ 'ਪਿੰਡਰ' ਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜੂਪੇ ਨੇ ਗਲਮੇਂ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਰੇ ਕੱਟੇ ਵਾਂਗ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਧੂਹ ਲਿਆ ਅਤੇ ਭੁਗਤ ਸੁਆਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਜੂਪੇ ਦਾ ਮਾੜਾ ਜਿਹਾ ਹੱਥ ਢਿੱਲਾ ਪਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੇਜਰ ਡਰੇ ਊਠ ਵਾਂਗ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਦੌੜ ਤੁਰਿਆ। ਸੜਕ 'ਤੇ ਉਹ ਕੁੱਤੇ ਵਾਂਗ ਤੀੜ ਦੇਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਜੂਪੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਗੰਦੀਆਂ ਗਾਹਲਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਸਨ। ਮਾਂ-ਭੈਣ ਇਕ ਕਰ ਮਾਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਈ ਪਿੰਦਰ ਦੇ ਹੋਰ ਚੁਪੇੜਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਸਨ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਲੱਖੀ ਦੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਪਿੰਦਰ ਦੇ ਘਰ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗ ਆ ਡਿੱਗੀ। ਪਿੰਦਰ ਕੱਖੋਂ ਹੌਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਕੇਸ ਤਾਂ ਇਕ ਨਹੀਂ ਮਾਨ। ਇਕ ਹੋਰ ਉਪਰੋਂ ਆ ਵੱਜਿਆ ਸੀ। ਖਰਚਾ ਹੀ ਖਰਚਾ, ਆਮਦਨ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ! ਬਹੁਤੀ 'ਤਾਰੂ' ਪਿੰਦਰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਮਗਰਮੱਛ ਦੇ ਮੂੰਹ ਜਾ ਡਿੱਗੀ ਸੀ। ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਲੱਖੀ ਦੇ ਲੱਖ ਤਰਲੇ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕੌੜ ਮੱਝ ਵਾਂਗ ਪੈਰ ਹੀ ਨਾ ਲਾਏ। ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਨੇ ਲੱਖੀ ਨੂੰ ਕੰਨ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ:
-"ਜੇ ਉਸ ਕੁੱਤੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ 'ਚ ਆ ਕੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਰਾਜ਼ੀਨਾਵਾਂ ਕੀਤੈ-ਸਾਲਿਆ ਤੇਰਾ ਮੂੰਹ ਹੀ ਮੂੰਹ ਛਿੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਭੰਨਾਂਗੇ!"
ਪਿੰਦਰ ਨੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਏ, ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਨਾ ਸੁਣੀਂ।
ਮਹੀਨਾ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਜੂਪੇ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਲੰਘ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੰਮ ਕਿਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿੰਦਰ ਵੀ ਵਿਹਲੀ ਸੀ। ਘੜਿਓਂ ਪਾਣੀ ਨੱਸ ਤੁਰਿਆ ਸੀ। ਜੂਪਾ ਨਿੱਤ ਪੀ ਕੇ ਪਿੰਦਰ ਦੇ ਧੌਲ-ਧੱਫ਼ਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਭਰਾ ਮੂਹਰੇ ਉਹ ਕੁਸਕਦੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਪੈਰ ਫੜਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੀ ਕਰਤੂਤ ਬਾਰੇ ਘਰੇ ਭਾਫ਼ ਨਾ ਕੱਢੇ। ਜੂਪਾ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਥੁੱਕਦਾ। ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਭੈਂਗ ਅੱਠੋ ਪਹਿਰ ਘੁਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਇੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁੱਭਰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਸੀ।
ਲੱਖੀ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇਂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਆ ਗਈ। ਵਕੀਲ ਝਗੜੇ। ਜੱਜ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ: ਜੂਪੇ ਨੂੰ ਡਿਪੋਰਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਹੁਕਮ, ਲੱਖੀ ਅਤੇ ਪਿੰਦਰ ਦਾ ਤਲਾਕ, ਮਕਾਨ ਵਿਚੋਂ ਲੱਖੀ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਪੱਕਾ, ਮਕਾਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਧਿਰ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੋ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅੰਦਰ ਅੱਧੀ ਕੀਮਤ ਤਾਰੇਗੀ! ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਪਿੰਦਰ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ। ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਪਿੰਦਰ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਨੂੰ ਲੱਦ ਤੁਰੀ। ਪਿੰਦਰ ਕੋਲ ਪੱਕਾ ਵੀਜ਼ਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਡਿਪੋਰਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਜੂਪੇ ਦੇ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਜੜ ਲਈਆਂ। ਜਹਾਜ ਦੀ ਸੀਟ ਮਿਲਣ ਤੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਲੀਸ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਕਾਰਜ ਕਾਨੂੰਨ ਅਧੀਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਵਿਚ ਜਕੜੇ ਜੂਪੇ ਨੂੰ ਲੱਖੀ ਨੇ ਤਰਕ ਦਾ ਬਾਣ ਮਾਰਿਆ।
-"ਕਿਉਂ ਬਈ ਜੂਪਿਆ! ਬਣਨੈਂ ਯੋਧਾ?"
-"ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ-ਮੇਰਾ ਬੋਲਿਆ ਚੱਲਿਆ ਮਾਫ਼ ਕਰੀਂ-ਇਕ ਦੀ ਥਾਂ ਅੱਧੀ ਖਾ ਕੇ 'ਕਾਲਜਾ ਧਾਫ਼ੜ' ਲਿਆ ਕਰੂੰਗਾ-ਪਰ ਮੇਰੀ ਇਕ ਬੇਨਤੀ ਜਰੂਰ ਸੁਣ ਲੈ।"
-"ਬੋਲ?"
-"ਜੇ ਪਿੰਦਰ ਮਰ ਜਾਵੇ-ਐਥੇ ਈ ਕਿਤੇ ਫੂਕ ਦੇਇਓ-ਸਾਡੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰ ਵੱਲੀਓਂ ਤਾਂ ਉਹ ਓਦਣ ਈ ਮਰ ਗਈ ਸੀ-ਜਿੱਦੇਂ---!" ਗੱਲ ਜੂਪੇ ਦੇ ਸੰਘ ਵਿਚ ਹੀ ਮੁੱਕ ਗਈ। ਹੰਝੂ ਉਸ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਬਿਲਕੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
-"ਸਾਡੀ ਬੇਬੇ ਬਾਪੂ ਵੀ ਘੱਟ ਨ੍ਹੀਂ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ! ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਹਨੂੰ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਈ ਰੇਤੀ ਰੱਖਿਐ-ਸਿਰਫ਼ ਧੀ ਦੀ ਕਮਾਈ 'ਤੇ ਐਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ-ਤੇ ਆਹ ਦੇਖਲਾ! ਸਾਰਾ ਕੁਛ ਈ ਮਿੰਟਾਂ 'ਚ ਸੁਆਹ ਹੋ ਗਿਆ।" ਜੂਪਾ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕੁਮੈਂਟਰੀ ਕਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਨਵੇਂ ਖਰੀਦੇ ਪਸ਼ੂ ਵਾਂਗ ਸਿਪਾਹੀ ਜੂਪੇ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਗੱਡੀ ਵੱਲ ਧੂਹੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।